بازدید 9049
۱

ابهام در احیای دریاچه ارومیه

دکتر مسعود تجریشی
کد خبر: ۶۱۶۴۵۴
تاریخ انتشار: ۳۱ مرداد ۱۳۹۵ - ۱۵:۱۵ 21 August 2016
وضعيت درياچه اروميه و آسيب هاي متوجه اين اكوسيستم طبيعي كشور يكي از مهم ترين موضوعات مورد توجه مردم، مسئولين و رسانه هاي كشور است. حساسيت اين درياچه و بحران هاي متوجه آن به اين دليل بالا است كه زندگي بخش قابل توجهي از جمعيت ايران به صورت مستقيم و غير مستقيم با وضعيت اين درياچه مرتبط است.
 
با آغاز فعاليت دولت يازدهم «حسن روحاني» رئيس جمهور دستور ايجاد ستاد ويژه اي را براي پيگيري و احياي درياچه اروميه به سرپرستي «عيسي كلانتري» وزير اسبق جهاد كشاورزي صادر كرد و اين ستاد در مدت زمان فعاليت خود تلاش ويژه اي را براي احياي درياچه انجام داد.
با اين حال نسبت به عملكرد اين ستاد و نگاه مقامات ارشد دولت به اين بحران ابهاماتي وجود داشت. نگاه سياسي، كاهش انگيزه و اميد تيم اجرايي ستاد، وضيعت توزيع تخصص در تيم اجرايي، عملكرد تاكنون مجموعه، اهتمام و يا كارشكني ساير دستگاه ها به احياي درياچه، مشكلات پيش رو، عدم توجه عادلانه به ساير بحران هاي زيست محيطي مشابه و... از جمله ابهامات و سئوال هاي مرتبط با آخرين وضعيت درياچه اروميه بود.
 
بر همين اساس «تابناك» بر آن شد تا در قالب يك گفت و گو همه ابهامات و مشكلات مرتبط با آخرين وضعيت درياچه اروميه را با  دکتر مسعود تجریشی مدیر دفتر تلفیق و برنامه ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه در ميان بگذارد.
 
مشروح اين گفت‌وگو را در ادامه بخوانيد:
 
آقاي دكتر ضمن عرض سلام و وقت بخير؛ يكي از موضوعات مرتبط با درياچه اروميه نحوه مديريت رودهای حوضه آبريز از گذشته تا كنون است، لطفاً اگر ممكن است كمي در مورد رودها و نحوه مديريت آبهای حوضه آبريز اروميه توضيح دهيد؟
 
بنده هم به شما و خوانندگان سايت «تابناك» سلام عرض مي كنم؛ در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تا كنون یک حکمرانی خوب به معنای با حکمت  و تدبیر اموز را مدیریت کردن وجود نداشته است. چون این حکمرانی با حکمت همراه نبوده است به مرور زمان فعالیت های غیر کارشناسی و غیر قانونی نیز نهادینه شده است. در حوضه آبریز ارومیه از شمال تا جنوب به هم ریختگی فعالیت های عمرانی و سیاست گذاری و نتیجه ان  تجاوز مردم به سهم اب دریاچه دیده می شود که نتیجه بی توجهی مسئولین از گذشته تا کنون به مدیریت صحیح  مدیریت آب و زنجیره ارزش کشاورزی در این منطقه است.
 
اين مشكل مربوط كل كشور است. حكمراني دو ريشه دارد و يكي از آن حكم كردن است كه باعث مي شود كسي كه زورش بيشتر است بر سر ديگري كلاه بگذارد. یعنی آب را غیر قانونی بردارد در حوضه آبريز درياچه اين حكمراني آب به معناي به کارگیری حكمت برای مدیریت آب نيست و اين موضوع رفتارهاي غيرقانوني را نهادينه كرده است.
 
شما تصور كنيد كسي در خيابان يك نفر بي اجازه مغازه كوچكي بزند و آرام آرام آن را توسعه دهد و كسي به او چيزي نگويد. اين مثال دقيقاً در حوضه آبريز و اطراف رودهاي منطقه وجود دارد. براي مثال در داخل سد بوكان افراد با نصب پمپ در حاشیه مخزن سد در حال دست اندازي به منابع آب هستند و یا در حاشیه رودخانه ها و کانال افراد غیرقانونی آب را بر می دارند و حتی در بستر رودخانه ها دارند کشت می کنند یا باغ احداث کرده اند كه نشان مي دهد حاكميت قابل قبولي در منطقه در رابطه با منابع آب و استفاده زمین جود نداشته و متأسفانه حجم آب برداشت شده توسط دست اندازي ها بسيار زياد است.

يك حقيقت منطقه اين است كه به دليل كمبود فرصت هاي شغلي زیاد مردم ناچار هستند به شغل كشاورزي كه البته حجم بالايي از منابع آب حوضه را مصرف مي كند روي بياورند. مردم منطقه اگر فرصت هاي شغلي ديگري داشتند، قطعاً كشاورزي سنتي با آن همه مشقت را دنبال نمي كردند. به نظر شما مسئولين بايد براي اصلاح اين وضعيت چه اقدامي انجام دهند؟


مهم ترین موضوعی که باید به آن توجه کرد بحث تقسیم وظایف است. ارگان هایی نظیر وزارت نیرو، وزات جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست، استانداری ها، وزارت کار و تعاون،  و... باید در چارچوب تکالیف و وظایف تعریف شده خود عمل کنند و ضمن عدم دخالت در وظایف یکدیگر هر کدام به صورت جدی به تعهدات حاکمیتی و قانونی خود پایبند باشند.
همانطور که گفتم، در حکمرانی خوب هر کس باید وظیفه خود را انجام دهد. نتیجه به هم ریختگی وظایف آن است که نهایتاً سرزمین به معنای محیط زندگی انسان ها از بین خواهد رفت و موج مهاجرت از روستا به شهر همانند سال های گذشته افزایش خواهد یافت.

براي شما يك مثال بزنم، یکی از سیاست های غیر کارشناسی که می توانم به شما بگویم این است که درحوضه آبریز چغندر کشت  می شود و سپس به مشهد و اصفهان می رود. کل ارزش چغندر تولیدی در حوضه که از منطقه به خارج از حوضه می رود و به فراورده تبدیل می گردد  18میلیون دلار بود که برای هزینه انتقال آن از ارومیه به اصفهان و خراسان فقط سالانه 20 میلیون دلار  بدون در نظر گرفتن آّب مصرفی هزینه می شد و این نمونه گویای یک اقدام ناصحیح و غیر اقتصادی  در حوضه آبریز در گذشته است. در حالي كه مي شد با 18 ميليون دلار اين محصول را وارد كنيم بجاي آنكه فقط براي هزینه استهلاک ماشین و سوخت آن 20 ميليون دلار هزينه كنيم.
 
تأكيد من اين است كه هر سازمان بايد كار خود را به صورت دقيق  بهینه و كارشناسي انجام دهد. وزارت نيرو بايد براي مديريت منابع آب دقيق رفتار كند. وزارت كار بايد براي كار مردم منطقه فكر اساسي بكند. وزرات صنعت و معدن بايد سنجيده تصميم بگيرد بخشي از فعاليت هاي خود را به حوضه بياورد. در واقع همه بايد كار خود را بايد به صورت احسن و در راستای وظایف حاکمیتی خود انجام دهند.
 
يك سئوال اين است كه چه كسي به ما حق داده است بي اجازه از منابع آب زيرزميني بهره برداري كنيم؟ كشور كه نمي تواند همه مشكلات خود را با آب حل بكند. سازمان حفاظت محيط زيست بايد پاسخ دهد كه نسبت به حفظ سلامت محيط زيست چه كرده است.
به عبارت بهتر وزیر بايد محكم پشت استاندار باشد ؛ استاندار نیز مجری مصوبات هیت وزیران و اسناد بالادستی، و به کمک مدیران استانی دستگاه های مختلف اجرا کننده سیاست های دولت باشد.  ولي الان مدیر جهادکشاورزی مي گويد مردم گناه دارند و اجازه دهيد چاه غیر مجاز بزنند.
 
يكي دیگر از موضوعات مهم اين است كه ما در كشور براي كشاورزي اصلاً سرمایه گذاری قابل توجهي نكرده ايم و بايد در اين زمينه اقدام جدي شود.
 
  واقعیت این است که در حال حاضر بسیاری از افراد  در حاشیه دریاچه به صورت غیرقانونی در حال برداشت آب هستند. اگرچه این موضوع ریشه اش در عدم توسعه یافتگی منطقه ای و بیکاری است ولی این موضوع با وجود بیکاری توجیه قانونی برای دست اندازی به منابع آب و توسعه غیرقانونی اراضی کشت آبی  ندارد. وظیفه ایجاد اشتغال  در حوضه آبریز دریاچه به عهده ستاد احیا یا سازمان آب یا وزارت جهاد کشاورزی نیست و ارگان هایی مانند وزارت کار و صنایع باید برای ایجاد اشتغال برنامه ریزی و در مقابل کسانی که آب دزدی می کنند اقدامی درخور انجام داد.
 
اگر مدیریت صحیح و هماهنگ در حوضه آبریز انجام شود و الگوی کشت کشاورزی منطقه اصلاح شود، با 50 درصد آب موجود نیز در بخش کشاورزی هم می توان حجم تولیدات کشاورزی را افزایش داد.
 
بر اساس مطالب مطرح شده توسط شما اينطور به نظر مي رسد كه در حوضه آبريز همچنان آن هماهنگي كه بايد بين دستگاه ها باشد وجود ندارد، درست است؟
 
 بله در حال حاضر حکمرانی خوب و هماهنگی کامل بین دستگاه های حاکمیتی وجود ندارد. ستاد احیا در حال حاضر وظیفه هماهنگی با 57 سازمان و ارگان را بر عهده دارد که در این مسیر نهادهای مختلف باید به ما کمک کنند. يك سري هماهنگي در مجلس است. يك سري هماهنگي ها بايد در هيئت وزيران انجام شود و يك سري از هماهنگي ها بايد در سازمان مديريت و برنامه ریزی صورت بگيرد.
 
سازمان مديريت با ما بسيار همراه است اما تأمين منابع مالی  يكي از مهم ترين چالش های  است كه ستاد احیا با آن روبرو است مشكل وجود دارد. از سوي ديگر تخطي از قوانين نیز خيلي مهم است كه لازم است ميان دستگاه ها براي مقابله با رفتار خلاف هماهنگي  ايجاد شود. ما در حال حاضر داريم اين هماهنگي را به زور انجام مي دهيم. صدها كيلومتر كانال و صدها هزار هکتار اراضی کشاورزی  در منطقه است و مديريت و هماهنگي  دستگاه های مختلف در اين حوضه گسترده با اين كميت سخت است.

آقاي دكتر نظر شما در مورد آثار تغييرات اقليمي و خشكسالي در كاهش حجم آب درياچه چيست؟
 
در طی 20 سال اخیر بارش و روان آب حوضه آبریز  حدود 20 درصد کاهش داشته است که مقدار کمی آن 1.7میلیارد مترمکعب کاهش در حجم آب دریاچه را نشان می دهد.  به عبارتی در 20 سال اخیر 34 میليارد مترمکعب از آب متعلق به دریاچه از مسیر کاهش بارش و روان آب از دست رفته است. مطالعات حاكي از اين است كه ما با تغييرات اقليمي در اینده  هم مواجه خواهيم شد. بنابر اين نگرانی دیگر این است که در سال های آینده نیز تغییرات اقلیمی  باعث کاهش 25 درصد از ورود منابع آب  به دریاچه گردد.
 
ما بايد در سال هاي اخير با توجه به كاهش حجم آب ورودی به دریاچه  به دليل نوسانات اقليمي حجم مصرف  آب ر ا نیز  كاهش مي داديم ولي از مصداق های مدیریت و حکمرانی ناصحیح در حوضه آبریز این است که در طول 20 سال اخیر با وجود کاهش حجم بارش و  منابع آب ورودی به دریاچه،  از طرفی حجم برداشت آب در بخش های صنعت و کشاورزی  را افزایش داده ایم. برای مثال از سال 1390 به بعد 16000هکتار کشت آبی در منطقه میاندوآب افزایش پیدا کرده است. در مجموع مي توان گفت نقش انساني در آسيب ديدن درياچه خيلي بيشتر از نقش عوامل طبيعي است و بايد بپذيريم كه ما نتوانستيم خوب اين موضوع را مديريت كنيم.
 
يكي از موضوعات و راهکارهای مطرح شده توسط برخی کارشناسان برای حل بحران آب دریاچه، بهره برداری از رودهاي مرزي كشور است كه حجم قابل توجهي از آن از كشور خارج مي شود. نظر شما در مورد آب هاي مرزي چيست؟
 
بخش آب هاي مرزي یک مدیریت در وزارت نیرو دارد و در نتیجه تصمیم گیری و سیاست گذاری در مورد پروژه های رودخانه مرزی در کشور ارتباطی به ستاد  ندارد. هر كس بايد كار خودش را بكند. در كشور تركيه هيچ كس نمي تواند در مورد آب هاي مرزي حرف بزند. در بسياري از كشورها از جمله تركيه بحث آب هاي مرزي در اختيار وزارت امور خارجه است. لذا سياست هاي كلان آب هاي مرزي در حيطه وظايف و تخصص ما نيست.
 
آقاي دكتر حدود 70 سد در حوضه آبريز وجود دارد و اين احساس ايجاد مي شود كه در گذشته مسئولين و مهندسان فارغ از نگاه كارشناسي و فوايد اين سدها، بيشتر به دنبال منافع مادي بوده اند، نظر شما در این باره چيست؟
 
اين موضوع به آمايش سرزمين ربط دارد. مطالعه يك سد 16  تیم و خروجی به عنوان گزارش دارد كه بايد ایجاد سد نهايت به توسعه منطقه ای برسد.
 
 آن کسی که سد را ساخته وظیفه اش را انجام داده است ولی  مطالعات به صورت جامع و یکپارچه با هدف توسعه منطقه ای دیده  نشده  است. در كشور  عمده سازه ها به اين صورت ساخته مي شوند كه براي مثال يك نماينده به مردم منطقه قول  سد مي دهد و  با فشار بر روی دولت و تقاضا منابع فکری می کند سد سازی باعث بهبود زندگی مردم منطقه خواهذ شد و لذا بدون اینکه مطالعه جامعه صورت پذیرد سد ساخته  می شود. باید مسئولینی که دستور ساخت سد را میدادند مطالعات جامع را انجام میدادند و بر اساس توان واقعی منطقه بر روی رودها بارگذاری می کردند. یکی از مشکلات مدیریت غیر اصولی حوضه آبریز تقسیم شدن این حوضه در سه استان و به هم ریختگی برنامه ریزی منابع آب بوده است. احداث سد های بدون مطالعات جامع به همراه  مدیریت بخشی شرایط به وجود امده  را هم در پی داشته است. اين به هم ريختگي تصميم و نبود نگاه جامع و توسعه منطقه ای با دید ملی  سبب شده است كه اين اتفاق بيافتاد. بنابراین شاید مهم ترين مشكل در بخش برنامه ريزي و تصميم گيري بوده است.
 
آقاي دكتر يكي از گمانه ها درباره دلايل بحراني شدن شرايط درياچه ساخت بزرگراه شهيد كلانتري بر روي درياچه است، شما نقش اين سازه را در برهم خوردن تعادل درياچه چگونه مي بينيد؟
 
بزرگراه شهید کلانتری در زمان جنگ تحمیلی و بعد از انقلاب به دلیل تلاش برای افزایش امنیت و کاهش هزینه تردد و... مطالعاتش آغاز شد. برخی می گویند یکی از دلایل بحرانی شدن وضعیت دریاچه ارومیه ساخت این میان گذر است که دانشگاه تبریز وظیفه مطالعه و اثبات یا رد این فرضیه را به همراه سازمان حفاظت محیط زیست عهده دارد شد. با این حال سازمان محیط زیست و دانشگاه تبریز هنوز نتوانسته اند گزارشی که قرار بود سال گذشته تحویل دهند تمام و ارائه کنند.
 
يكي از سوال هاي مهم كه بسياري از منتقدين مطرح مي كنند، نگاه ويژه رئيس جمهور به درياچه اروميه و نداشتن توجه يكسان ايشان به ساير بحران هاي زيست محيطي است، در اين باره نظر شما چيست؟

آقای روحانی یک سیاستمدار باهوش و استراتژیست است. او قشنگ فهیمده بود که اگر دریاچه ارومیه خشک شود باید شهر تبریز جابه جا شود. کما اینکه در حال حاضر نیز بسیاری از تأسیسات شرق دریاچه دچار خوردگی  شده و مهاجرت کشاورزان از مناطق نزدیک دریاچه تشدید شده است.

دکتر روحانی در سال 92 متوجه شد که اگر دریاچه را احیا نکند باید هزینه های سنگین خسارت وارده آن را بدهد. از سویی نیز به لحاظ استراتژیک اگر ما بخواهیم مسئله آّب را حل کنیم گزینه های زیادی برای الگو سازی نداریم. از آنجا که حوضه آبریز دریاچه ارومیه هم آب، پتانسیل صرفه جویی، کشاورزی، اقتصاد ملی و بسیاری فاکتورهای دیگر را می توان به خوبی در کنار یکدیگر جمع کرد، این منطقه  مناسب ترین فضا برای حل مشکل آب کشور  است. دقت کنید که حل مشکل آب در دریاچه ارومیه می تواند یک الگو و تجربه خوب برای احیای سایر اکوسیستم های در خطر کشور باشد.
 
از جمله انتقادات مرتبط با عملكرد مسئولين درباره درياچه، عدم اهتمام وزارت جهاد كشاورزي در مورد مكانيزه كردن آبياري منطقه است، اين موضوع صحت دارد؟


در مورد موضوع چرایی عدم توجه ویژه به آبیاری مکانیزه نکاتی قابل ذکر است. یکی از اقدامات ستاد در رابطه با کشاورزی  هزینه کردن 60 میلیارد تومان در زمینه اصلاح  الگوی کشت و اصلاح بذر، آموزش و به عبارتی کمک به کشاورزان است و  تغییر الگوی کشت اجباری هم نیست. ما می خواهیم به کشاورز بگوییم شما یک مقدار محدود و تعریف شده ای آب دارید که باید با کمک های ما کشاورزی اصولی خود را انجام بدهید. به همین خاطر فقط آبیاری تحت فشار را نباید دید. اگرچه در مناطقی که آبیاری تحت فشار باعث صرفه جویی می شود این مهم دنبال خواهد شد. در زمینه آبیاری مکانیزه  و بکارگیری آموزش  و ترویج یکی از مشکلات این است که  بخش تحقیقات و ترویج  وزارت  جهادکشاورزی فعال نیست. البته  این موضوع را هم باید اذعان کرد که  همه مشکل و راه حل آن آبیاری تحت فشار  نیست.
 
يكي ديگر از انتقادات در مورد عملكرد ستاد احياء مقاومت وزارت نيرو و متوليان آب منطقه اي استان های درگیر براي تحويل حقابه درياچه است، اين موضوع را شما قبول داريد؟

علی رغم اینکه وزیر محترم نیرو دغدغه های زیست محیطی دارد و در این زمینه  برنامه هم داده است که بر اساس آن باید حدود  2.6 میلیارد متر مکعب حقابه دریاچه توسط رودخانه ها و سدها پتامین شود، این اقدام عملیاتی نمی شود و هنوز ما هیچ حرکتی از سازمان حفاظت برای پیگیری موضوع ندیده ایم. سازمان محیط زیست کلاً موضوع را رها کرده است.
 مدیران آب شهرستان های منطقه از همان منطقه هستند و با کشاورزان و صنعتگران آنجا هم آشنا و از بستگان آنها هستند و آنها مقاومت می کنند.  در حال حاضر ستاد احیای دریاچه ارومیه با بعضی مسئولین محلی وزارت نیرو در زمینه تامین حقابه دریاچه  تقابل جدی دارد. علی رغم اینکه اولویت حقابه  ابتدا تامین اب شرب و بعد آن محیط زیست است، آنها حقابه دریاچه را نمی دهند و در برابر پرداخت آن مقاومت می کنند.

آقای دکتر واگذاري مطالعات تخصصي و مديريت مجموعه به دانشگاه صنعتي شريف از جمله مسائل مورد نقد توسط اساتید و کارشناسان رشته های غیر مهندسی است. منتقدين بر اين عقيده هستند كه دانشگاه شريف به دليل نداشتن رشته ها و تخصص هاي جامع نمي تواند در زمينه مطالعات موفق باشد. لطفاً اگر ممكن است در مورد چرايي انتخاب دانشگاه شريف و دانش هايي نظير اكولوژي، پزشكي، محيط زيست و... كه در اين دانشگاه نیست، توضيح بدهيد؟


البته این گفته قدری بی انصافی است . ما در دانشگاه صنعتی شریف سالانه تقریبا معادل بودجه دانشگاه قرارداد ارتباط با صنعت داریم. این حکایت از توان مدیریتی این دستگاه برای حل مشکلات کشور است. در زمینه محیط زیست در دو دانشکده تا سطح دکتری دانشجو می گیریم  و دروس آموزشی  مرتبط تدریس می شود. در بخش آب و محیط زیست بیش از 40 نفر کار و هیت علمی داریم. تعاملات بین المللی این دانشگاه با دانشگاه های تراز اول جهان شهره عام و خاص است. مثلا در مورد آب شناسی بهداشتی  و سلامت مردم از دانشگاه علوم پزشکی تبریز و کلمبیا آمریکا کمک گرفتیم . در مورد شناسایی کانون های غبار از دانشگاه تربیت مدرس  و متخصصین دریاچه آونز ( (owens lake آمریکا و کارشناسان جنگل ها و مراتع، در بخش اکو لوژی از محققین دانشگاه ارومیه، فرهنگستان علوم روسیه با توجه به تجربه آنان  و دانشگاه ایالتی یوتا آمریکا که در نزدیکی دریاچه گریت سالت لیک قرار دارند و از قضا خواهر خوانده دریاچه ارومیه  به لحاظ زمین شناسی است. بنابراین مدیریت  موضوع را دانشگاه شریف دارد ولی از ظرفیت های منطقه ، ملی و بین المللی کمال استفاده را برده است.  الان مثلا دو دانشگاه تبریز و ارومیه با همکاری دانشگاه واخنینگن هلند که بهترین دانشگاه دنیا است در مورد  موضوع کاهش 40 درصدی آب کشاورزی همکاری می نمایند. احتمالا به علت عدم اطلاع رسانی توسط ستاد عزیزان این مطالب را می گویند.

آقاي دكتر ضمن تشكر از وقتي كه در اختيار «تابناك» قرار داديد، به عنوان سئوال پاياني آيا شما قبول داريد كه يك ستاد احياي كلي با الهام از عملكرد ستاد احياي درياچه اروميه بايد براي همه مناطق داراي بحران زيست محيطي كشور ايجاد شود؟
 
ستاد احیای دریاچه ارومیه یک مدل برای بکارگیری از ظرفیت های ملی و بین المللی برای حل یک چالش و  موضوع زیست محیطی مهم در کشور ارائه نمود. باید این مدل مستند گردد و با توانمند نمودن، آموزش و اگاهی رساندن به بدنه کارشناسی کشور و بکارگیری ظرفیت ها و تجارب  بین المللی بتوان مسائل پیشرو را حل و نشان داد که امکان حل مسائل و چالش ها وجود دارد. شاید به جای تکثیر ستادها ، تجربیات و دانش به وجود آمده را باید به دیگر مناطق دارای بحران منتقل نمود  و دانشگاه ها نقش فعال تری را برای حل مسائل زیست محیطی و منطقه ای باید ایفا نمایند.

سلام پرواز
خیرات نان
بلیط اتوبوس
تبلیغات تابناک
اشتراک گذاری
نظرات بینندگان
غیر قابل انتشار: ۰
در انتظار بررسی: ۶
انتشار یافته: ۱
یک کاسه پر از آب رو در نظر بگیرید حال همین مقدار آب را به دو کاسه تقسیم کنید اگر این سه کاسه را جلوی خورشی بگذارید کدام یک زودتر تر بخار می شود و آبش تمام می شود معلوم است که دو کاسه نصفه از آب زودتر تبخیر می شود. ساخت بزرگراه شهيد كلانتري بر روي درياچه تقسیم نمودن آب دریاچه به دو قسمت بوده که همین حکم رو دارد و باعث تبخیر هر چه سریع تر آب موجود شد.
برچسب منتخب
# ماه رمضان # عید نوروز # جهش تولید با مشارکت مردم # دعای روز هجدهم رمضان # شب قدر