نگاهی به سیاست‌های نظام در حفظ محیط زیست

در ابتدای پیدایش بشر در کره زمین دخالت های انسان در طبیعت از محدوده قدرت ترمیم پذیری طبیعت فراتر نمی رفت و لذا هر خلایی که در نتیجه برداشت های او از طبیعت پدید می آمد، به زودی در نتیجه عملکردهای طبیعی و توان خود پالایی و تجدیدپذیری طبیعت رفع می شد. در این زمان بشر کاملا مقهور طبیعت بوده و قادر نبود دخل و تصرفی در طبیعت انجام دهد. در این دوره زمانی علی رغم طولانی بودن، اثرات انسان بر محیط زیست بسیار ناچیز و قابل اغماض بود. با آغاز روند صنعتی شدن به تدریج بهره برداری از طبیعت شدت یافت و در برخی موارد فراتر از توان بازیابی و خود پالایی طبیعت گردید. امروزه شدت این تخریب و آلودگی محیط زیستی برای طبیعت غیرقابل تحمل، غیر قابل جبران و غیر قابل بازسازی بود و انواع آلودگی های آب، خاک، هوا، صدا، شیمیایی، هسته ای، نوری، دریایی، آثار زیانباری را بر انسان و محیط زیست داشته است، به صورتی که حفظ محیط زیست به صورت معضلی بزرگ درآمد.

      گسترش آلودگی های محیط زیستی موجب شد که در برخی از کشورهای پیشرفته و صنعتی و سپس در سطح جهانی تلاش هایی برای حفاظت از محیط زیست صورت گیرد. این تلاش ها از دهه ۱۹۶۰ اوج بیشتری گرفت. از این دوره بشر به علایم تهدید کننده ای که حیات را در این سیاره به خطر انداخته بود، پی برد و دریافت  اگر شیوه زندگی و روش های تولید و مصرف را تغییر ندهد نابودی را به دنبال خواهد داشت. این تلاش ها از دهه 1970 میلادی شکل جدی به خود گرفت بطوری که در سازمان ملل و در کشورها قوانینی برای حفظ محیط زیست مصوب شد. در محیط های آموزشی و پژوهشی حوزه محیط زیست بعنوان یک موضوع جدی علمی وارد شد.

    در کشور ما از سال های 1350 به بعد موضوع حفظ محیط زیست نیز نه تنها در محیط های علمی مورد توجه قرار گرفت بلکه دولت نیز با تصویب قوانین و ایجاد ساختارهای اداری نظیر اداره شکاربانی به حفظ محیط زیست همت گماشت. اگرچه این تلاش ها در نوع خودش ارزشمند است ولی در نگاه امروزی اقداماتی بسیار ابتدایی به نظر می آید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نظام جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر آموزه های ایرانی و اسلامی همواره نگاه ویژه ای به مقوله محیط زیست داشته است که بهترین شاهد این مدعا تاکید ویژه بر لزوم حفاظت از محیط زیست در قانون اساسی و سند چشم انداز جمهوري اسلامي ايران در افق 1404 هجري شمسي است. اقدام کم نظیری در تصویب قانون اساسی صورت گرفت و آن اختصاص یک اصل در قانون اساسی آن هم با این عبار حقوقی نافذ بود که در کمتر کشوری در آن زمان چنین اقدامی سابقه داشت. در اصل پنجاهم قانون اساسی صراحتا به لزوم حفاظت از محیط زیست اشاره شده است:

"درجمهوری اسلامی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعدی باید درآن حیات اجتماعی روبه رشدی داشته باشند وظیفه ی عمومی تلقی می شود از این رو فعا لیت های اقتصادی وغیر آن که با آلودگی محیط زیست ویا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است". بر مبنای این اصل مترقی بود که سازمان حفظ محیط زیست با شکل کنونی شکل گرفت. اگرچه مصائب جنگ تحمیلی نظام بعث عراق باعث شد تا در این زمینه تلاش ها کم رنگ شود. اما بعد از پایان دفاع مقدس تلاش ها برای حفظ محیط زیست کشور اوج دوباره گرفت.

     توجه و علاقه ویژه مقام معظم رهبری به حفظ محیط زیست و توصیه های ایشان باعث شد در مهم ترین سند تصویبی کشور در بعد از پایان دفاع مقدس یعنی در دو بند از سند چشم انداز ایران 1404 بر لزوم بهره مندی کشور از محیط زیست مطلوب، در افق چشم انداز تاکید شود. به طوری که در این سند آمده است ایران در افق چشم انداز کشوری است: "  برخوردار از سلامت، رفاه، امنيت غذايي، تامين اجتماعي، فرصتهای برابر، توزيع مناسب درآمد، نهاد مستحکم  خانواده، به دور از فقر، تبعيض و بهر ه مند از محيط زيست مطلوب". برمبنای سند چشم انداز "وضعیت محیط زیست ایران ارتقاء یافته، به نحوی كه وضعیت طبیعی سیمای مناظر، زیست‌بوم‌ها، زیستمندان، ذخائر ژنتیكی، منابع و عناصر حیاتی آب، خاك، هوا و سرزمین در آن حفظ و احیاء شده و جامعه در پناه چنین محیطی از بهداشت، سلامت جسمی و روانی، آرامش، امنیت اجتماعی‌ و اقتصادی پایدار و عدالت زیست ‌محیطی برخوردار ‌شود". بديهي است دستيابي به اهداف محيط زيستي ترسیم شده در اسناد فرادستی، مستلزم برنامه ريزي هدفمند و بکارگیری ابزارهای مناسب در این زمینه است. برای اجرایی شدن این سند لازم بود در زیر بخش ها سیاست های کلی نظام و سپس اسناد اجرایی آن تنظیم گردد.

برای عملیاتی شدن این سیاست ها پیشنهاد می شود:

1- به منظور اعمال مدیریت جامع و یکپارچه حفظ محیط زیست و منابع طبیعی ضرورت دارد سازمان محیط زیست و سازمان جنگل ها ادغام شود

2-ازآن جا که بزرگ ترین تخریب کنندگان محیط زیست کشور دستگاه های دولتی هستند لذا برای ارتقاء جایگاه حاکمیتی سازمان حفظ محیط زیست این سازمان از زیر مجموعه دولت جدا و در زیر مجموعه مجلس شورای اسلامی مثل دیوان محاسبات، یا در زیر مجموعه قوه قضائیه نظیر سازمان بازرسی کل کشور قرار گیرد. در غیر این صورت جایگاه اداری و قانونی نظیر سازمان مدیریت و برنامه ریزی به آن اعطا شود تا دستگاه اجرایی ملزم به تبعیت از مقررات محیط زیستی شوند

3- بازنگری و اقدام برای تصویب نهائی سند ملی تدوین شده محیط زیست کشور که از سال 1390 بر زمین مانده است

4- تصویب ستاد مستقل محیط زیست در معاونت علمی و فناوری نظیر سایر ستاد های فناورین نوین به منظور ارتقاء پژوهش و فناوری های زیست محیطی به منظور عملیاتی نمودن یکی از اولویت های برتر در نقشه جامع علمی کشور

5- تصویب سند آموزشی، پژوهشی و فناوری محیط زیست در ستاد نقشه جامع علمی کشور به منظور ارتقاء آموزش، پژوهش و فناوری های زیست محیطی  به منظور عملیاتی نمودن یکی از اولویت های برتر در نقشه جامع علمی کشور

6- ایجاد دفتر دیپلماسی زیست محیطی در وزارت امورخارجه به منظور گسترش دیپلماسی منطقه ای و بین المللی زیست محیطی

7- تصویب قوانین مرتبط با نظام ارزشگذاری اقتصادی و حسابرسی زیست محیطی در برنامه ششم توسعه توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور

توجه به محیط زیست در کلام مقام معظم رهبری

از نظر اسلام‌ طبیعت‌ متعلق‌ به‌ انسان‌ و او امانتدار این‌ نعمت‌ الهی‌ برای‌ نسل های‌ بعدی‌ است‌ لذا کسی‌ که‌ اقدام‌ به‌ تخریب محیط زیست کند به‌ این‌ امانت‌ و به‌ نسل های‌ بشری‌ خیانت‌ کرده‌ است. معضلاتی‌ که‌ به عنوان‌ اثرات‌ ناشی‌ از تخریب‌ محیط زیست در زندگی‌ انسان ها بوجود آمده‌ در واقع‌ نتیجه‌ کفران‌ این‌ نعمت‌ است‌ . امروز علم‌ به‌ راه‌ غلطی‌ کشانده‌ شده‌ است‌ و قدرت های‌ جهانی‌ با سوءاستفاده‌ از دانش‌ بشری‌ آنرا در جهت‌ تحکیم‌ پایه‌های‌ قدرت‌ خود بکار گرفته‌اند و در این‌ راه‌ از تخریب‌ محیط زیست و طبیعت‌ نیز ابائی‌ ندارند. تلاش های‌ فعالان‌ محیط زیست و برگزیدگان‌ جوامع‌ بشری‌ به منظور حفظ طبیعت‌ باید جدی‌ و فراتر از شعار و ملاحظات‌ در جهت‌ مقابله‌ با عوامل‌ اصلی‌ تخریب‌ محیط زیست باشد )دیدار با اعضای‌ هیأت‌ علمی‌ همایش‌ محیط زیست دین‌ و فرهنگ  29 /3/ 1380).

   تخريب محيط زيست معلول نابرابري هاى اجتماعى و استفاده غلط از طبيعت و يكى از عوامل تضييع حقوق انسان ها است. متأسفانه در جهان امروز اقليتى مرفه و ثروتمند از همه‌ى امكانات و مواهب طبيعى و سالم بهره‌بردارى مى‌كنند ولى اكثريت ملت ها محكوم به زندگى در شرائط محيطى آلوده و غير بهداشتى و تن دادن به عوارض سوء و انواع بيماري ها و پذيرفتن بلا و مصيبت و مرگ و ميراند. كشورهاى صنعتى بيشترين آسيب را به طبيعت و محيط زيست وارد ساخته و به حقوق ساير كشورها تجاوز نموده‌اند و در اثر سياست‌هاى خود، بيمارى و فقر و ويرانى را بر بسيارى از انسانها تحميل كرده‌اند. شيوه‌هاى ناصحيح و غير عادلانه در تعامل با طبيعت و آلوده ساختن محيط زيست در كشورمان نشان‌دهنده فقدان آگاهي هاى زيست محيطى و ضعف‌ساز و كارهاى قانونى در صيانت از محيط زيست و جلوگيرى از آلوده ساختن آن است. براى از بين بردند اين نقيصه‌ى بزرگ و اساسى بايد آگاهى افراد نسبت به مسائل زيست محيطى افزايش يابد و مديريت‌هاى كلان در ايجاد ساختار مناسب همراه با الزامات قانونى براى رعايت حقوق عمومى تلاش كنند و انگيزه‌ها و حساسيت‌ها را براى مقابله با آلاينده‌ها بالا ببرند. در اسلام، جامع‌ترين ديدگاه و صحيح‌ترين شيوه‌ى تعامل با طبيعت و محيط زيست بيان گرديده است. در قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران، حفاظت از محيط زيست براى همه‌ى نسلها وظيفه‌اى عمومى تلقى گرديده و هر گونه تخريب آن در فعاليتهاى اقتصادى ممنوع اعلام شده است. اينك هماهنگى قوا كه حاكى از عزم ملّى بر تأمين محيط زيست سالم و جلوگيرى از تخريب منابع طبيعى است از اهميت ويژه‌اى برخوردار است. شايسته است مسئولان محترم براى ارتقاء سطح آگاهى و حساسيت عمومى در رابطه با محيط زيست تلاش و خلاءهاى قانونى را پر كنند و دستگاه هاى مسئول با دقت نسبت به اجراى قوانين مراقبت نمايند و با متخلفان بطور قاطع برخورد كنند و قوه قضائيه با ساز و كار مناسب به تخلفات زيست محيطى رسيدگى كند.( پيام مقام معظم رهبری به مناسبت برگزارى همايش حقوق محيط زيست ايران‌ 20 /03/ 1382)

من طرفدار این نیستم که ما امروز به شکل صدوپنجاه سال پیش خانه بسازیم نه ما باید از ابتکارها استفاده کنیم از نیازهای نوبه‏نو استفاده کنیم از مسائل جدیدی که امروز به‏وجود آمده مثل مسائل زیست‏محیطی که آن روز مطرح نبود استفاده کنیم از مسأله‏ی صرفه‏جوییِ در انرژی و غیره باید استفاده کنیم از وسایل و مصالح جدید که پیش آمده و آن وقت‏ها به کار نمی‏رفت باید استفاده کنیم ( دیدار با جامعه‏ی مهندسین 05/12/1383 )

    مسئله‌ی محیط زیست است تخریب محیط زیست از آن چیزهائی است که ضربه‌اش را یک ملت یک منطقه‌ی جغرافیائی گاهی همه‌ی دنیا در وقتی احساس می کنند که دیگر قابل جبران نیست مسئله‌ی محیط زیست بسیار مسئله‌ی مهمی است اسلام هم بر روی محیط زیست خیلی تکیه کرده است حفظ محیط زیست رعایت محیط زیست این چیزی که امروز دنیا به آن دست یافته از جمله‌ی چیزهائی است که جزو تعالیم اسلام است این هم نکته‌ی بسیار مهمی است که بایستی مورد توجه قرار بگیرد (بیانات در بازدید از توانمندی های صنعت خودروسازی 09 /01/ 1389 ).

* استاد دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی و معاون سابق آموزش و پژوهش سازمان محیط زیست