ایران و بحران سوریه در ایستگاه وین 2

حدوداً پنج سال طول کشید تا بازیگران فعال و ذینفع در قضیه سوریه در کنفرانسی گردهم آیند. نماد این چرخش دیپلماتیک، حضور ایران در اجلاس وین 2 بدون پذیرش هرگونه پیش شرط می باشد. این امر در شرایطی رخ می دهد که پیش از این کنفرانس های ژنو 1 و 2 نتوانسته بود گره از کلاف پیچیده سوریه بگشاید. اجلاس وین و برآیند آن یکی از پیچیده ترین و حساس ترین پرونده هایی است که فراروی دستگاه دیپلماسی ایران در قبال یک بحران منطقه ای ظرف دهه های اخیر قرار گرفته است. نقش آفرینی ایران در بحران های منطقه ای گذشته همچون بحران تاجیکستان، بحران قره باغ، بحران افغانستان و عراق هیچکدام پیچیدگی ها و حساسیت های بحران سوریه را دارا نیست؛ این حساسیت به ماهیت متفاوت و بسیار پیچیده بحران سوریه بازمی گردد. 

بحران سوریه همزمان یک بحران چند سطحی داخلی، منطقه ای و بین المللی می باشد و به واسطه ملاحظات استراتژیک و تبعات ژئوپولتیکی آن برای سیستم امنیت منطقه ای خاورمیانه و در سطحی بالاتر کشمکش های بازیگران جهانی همچون آمریکا-اتحادیه اروپائی و روسیه-چین از پیچیدگی های خاصی برخودار است. در این بحران بازیگران در سه سطح به صورت مستقیم درگیر می باشند. در سطح داخلی همزمان با ایستادگی نظام سوریه و تحولات جدید در پرتو ورود مستقیم نظامی روسیه و پایداری حزب الله لبنان، نمی توان از قدرت و سیطره گروه های تکفیری و حمایت های منطقه ای و بین المللی از آنها به سادگی گذشت. در سطح بین المللی، محورهای مذکور در یک تقاطع تاریخی در شامات به یکدیگر رسیده اند. استراتژی های آسیا-پاسیفیک گرایی آمریکایی برای مهار چین و از بین بردن عمق استراتژیک روسیه توسط رویکرد اروپایی-آمریکایی جذب کشورهای اروپای شرقی در قالب اتحادیه اروپا و گشترش ناتو، اینبار در سوریه تداوم یافته است.

 به نظر نگارنده پیچیده ترین سطح چانه زنی ها در معادله سوریه به بعد منطقه ای برمی گردد و ابعاد بین المللی نیز تابعی از پیامدهای منطقه ای بحران سوریه بر منافع بین المللی بازیگران جهانی می باشند. در سطح منطقه ای صف بندی جبهه ایران، عراق، سوریه و حزب الله لبنان در مقابل جبهه ای متشکل از اعراب، ترک ها و رژیم صهیونیستی می باشد. دلیل پیچیده تر بودن سطح منطقه ای به آسیب پذیری و تاثیرپذیری معادلات کلان منطقه ای از چگونگی حل و فصل بحران سوریه برمی گردد. این مساله اهمیت بسیار زیادی برای نظم امنیتی منطقه ای و توازن قدرت در خاورمیانه خواهد داشت.

 دلیل دیگر به کاهش نقش آفرینی الزامات سطح ساختاری نظام بین الملل در مقابل سطح منطقه ای باز می گردد. در حالیکه در قالب نظام دو قطبی دوران جنگ سرد، پویش های سیاسی و ژئوپولتیک بازیگران سطح منطقه ای تابعی از فشارهای سیستمیک بین المللی و منافع بازیگران جهانی بود با فروپاشی سیستم دو قطبی شاهد استقلال بیش از بیش سطح منطقه ای در پویش های امنیتی و سیاسی هستیم. از اینرو بازیگران منطقه ای از یکسو با فشارهای ساختاری کمتری مواجه هستند و از طرف دیگر سطح منطقه ای از قدرت مانور بیشتری برخوردار شده است. لذا بازیگران سطح منطقه ای با استقلال رفتاری خاصی خط مشی خود را در قضیه سوریه دنبال می کنند و این امر منجر به افزایش وزن سطح منطقه ای و پیچیده تر شدن بحران گردیده است.

یکی دیگر از دلایل حساس بودن سطح منطقه ای به رقابت های ژئو استراتژیکی بین بازیگران منطقه ای بر می گردد. عربستان سعودی که در دوره پادشاهی ملک سلمان رویکردی تهاجمی را در سیاست خارجی ریاض در پیش گرفته و به سیاست تعامل موثر سازنده جمهوری اسلامی ایران روی خوشی نشان نداده است بعید است در جریان اجلاس وین نیز تغییری در سیاست خصمانه و تندخویانه خود در قبال تهران در پیش بگیرد و به احتمال زیاد بخش زیادی از مذاکرات وین 2 به عرصه جنگ لفظی ریاض علیه تهران اختصاص می یابد. 

دعوت از ایران به اجلاس وین 2 دو بعد بسیار مهم دارد. بعد اول به دلایل دعوت از ایران به اجلاس و بعد دوم به فرصت ها و تهدیدات برآمده از ناحیه این دعوت باز می گردد. دعوت مذکور برآیند علل متفاوتی می باشد. عمده ترین دلیل دعوت ایران، به شکست تلاش های پیشین مدیریت بحران سوریه برمی گردد. مدل مدیریت بحران بازیگران به اصطلاح فعال در نشست های گذشته بیش از آنکه در پی مدیریت بحران باشد به افزایش دامنه بحران و عدم امکان مدیریت بحران در سطح منطقه دامن زده است.

در این مرحله مشخص گردید حل بحران با حذف بازیگر اصلی منطقه و عدم دعوت از آن پروژه ای از پیش شکست خورده می باشد. از طرفی محاسبات اشتباه و پیش بینی ها و مشاوره های نادرست متحدان منطقه ای به بازیگران غربی در خصوص نظام سوریه و معادلات میدانی منجر به تغییر رویکرد آمریکا و اروپا در خصوص مکانیزمهای مدنظر متحدان خاورمیانه ای خود در قبال حل و فصل بحران سوریه گردید. از طرفی تبعات اجتماعی بحران مخصوصا روانه شدن سیل پناهندگان سوری به سوی اروپا نیز در پی بردن اروپا به سیاست اشتباه حذف ایران از معادلات بی تاثیر نبوده است. تضمن اینکه موفقیت های دیپلماسی ایرانی در حوزه مذاکرات هسته ای و تحولات میدانی اخیر در سوریه که به دنبال حضور نظامی روس ها صورت گرفته است از دیگر دلایل دعوت ایران به اجلاس وین دو رمزگشایی می کند. 

اصلی ترین تهدید دعوت ایران به اجلاس وین 2 به تعهدات احتمالی ایران به عنوان یک بازیگر حاضر در اجلاس بر میگردد که این مسئولیت، محذوراتی را فراروی استراتژی ایران در قبال سوریه خواهد گذاشت؛ چرا که ایران علی رغم اینکه یک قدرت منطقه ای محسوب می شود اما در معادله سوریه در وین منافع و قدرت دیگر بازیگران منطقه ای و بین المللی موانعی ساختاری را بر سر راه سیاست خارجی سوری ایران قرار خواهند داد و ایران می بایست در یک چارچوب منطقه ای و بین المللی سیاست جدید خود را طراحی و به پیش ببرد. 

با این وجود به نظر نگارنده فرصت های حضور ایران در اجلاس وین بر تهدیدات آن خواهد چربید. واقعیت اینست ایران بازیگری قدرتمند و با اعتماد به نفس بسیار بالا در معادلات منطقه ای می باشد و از تیم دیپلماتیک بسیار زبده و کاردانی بهره مند است. اهمیت کیفیت هیات دیپلماتیک ایرانی در قیاس با برخی بازیگران منطقه ای که همواره فارغ از پیرایه های دیپلماتیک و با رویکردی تهاجمی و غیر منطقی سیاست خود را به پیش می برند بیشتر به چشم می آید. از طرف دیگر اهمیت و حساسیت سوریه برای جمهوری اسلامی ایران بسیار بالاست و غیبت ایران در اجلاس های مربوط به سوریه می تواند در پرتو بده بستان های بازیگران منطقه ای و بین المللی بسیار هزینه زا باشد. اما در صورت حضور فعالانه و ارائه طرح ها و ابتکارات معقول و منطقی نه تنها راه بر چنین احتمالات هزینه باری بسته خواهد شد بلکه در صورت حضور فعالانه و ارائه طرح های واقع بینانه و ابتکارات خلاقانه می توان به مدل نهایی مدیریت بحران سوریه در راستای منافع استراتژیک و حیاتی کشور نیز شکل داد.

دو عامل اساسی در افزایش فرصت های دیپلماتیک حضور ایران در مقطع کنونی نقش آفرینی می کند. عامل اول اینکه در حال حاضر گفتمان امنیتی ایران در مقایسه با بازیگران رقیب بیشتر با اقتضائات سوریه همخوانی دارد و از اینرو قدرت مانور دیپلماتیک بیشتری را به مذاکره کننده گان ایرانی خواهد داد، چرا که منطق عقلایی حاکم بر نگرش سیاست امنیتی ایران در قبال بحران سوریه در گذر زمان کارآیی خود را نشان داده و این مهم در پرتو خشونت ها و اقدامات نابخردانه گروه های تکفیری در سوریه و عراق منجر به تضعیف استدلال های گفتمان امنیتی بازگیران رقیب و بازیگران نیابتی متحد آنها گردیده است. عامل دوم به این واقعیت برمی گردد که در حال حاضر معادله سوریه از حالت یک وجهی راهکار سیاسی دوره انتقالی خارج شده و به یک معادله دو وجهی مبارزه با تروریسم و راهکار سیاسی دوره انتقالی تبدیل شده است و در حال حاضر با توجه به تهدیدات برآمده از ناحیه گروه های تکفیری بنیادگرا برای نظم و امنیت منطقه ای و بین المللی، مکانیزم سیاسی سوریه در مقایسه با خطر تروریسم در وهله دوم اولویت های بحران سوریه قرار دارد و با توجه به اینکه ارتش سوریه و نیروهای حزب الله می توانند در مبارزه با تروریسم نقش کلیدی ایفا نمایند بنابراین ایران می تواند از این رهگذر بر سازوکار انتقال سیاسی بر سوریه نیز تاثیرگذار باشد. لذا ایران امکان استفاده از شرایط و فرصت های موضوع مبارزه با تروریسم در اجلاس وین در راستای سمت و سو دادن به راهکار سیاسی را داراست.

به نظر نگارنده در حال حاضر علی رغم اهمیت نقش آمریکا و همینطور روسیه به عنوان بازیگران بین المللی، بخش اصلی راه حل بحران سوریه به ابتکارات و رایزنی های سطح منطقه ای بر میگردد و حتی در صورتی که روسیه و آمریکا موفق به سازش بین منافع متضاد خود در بحران سوریه شوند، اگر در سطح بازیگران منطقه ای توافقی بین بازیگران صورت نپذیرد امکان برون رفت از وضعیت کنونی و ارائه مکانیزم سیاسی انتقالی برای سوریه وجود نخواهد داشت. این امر به معنای راهکار منطقه ای صرف برای سوریه نیست چرا که واقعیت اینست که قضیه سوریه یک بحران منطقه ای-بین المللی می باشد، بلکه مراد اینست که مهم ترین عامل تسریع کننده در یافتن راه حل برای سوریه به ابتکار و اراده سیاسی بازیگران منطقه بستگی دارد. چرا که از یکسو اختلاف نظر بین بازیگران در سطح منطقه ای نسبت به سطح بین المللی در خصوص آینده سوریه بسیار بیشتر است و از سوی دیگر ارتباطات بین بازیگران سطح داخلی با بازیگران منطقه ای بسیار قوی تر از ارتباط بازیگران سطح داخلی بحران با بازیگران سطح بین المللی می باشد. از همین رو شاید پر بیراه نباشد که نقش بازیگران بین المللی در اجلاس وین عمدتا به نزدیک کردن دیدگاه های سیاسی بازیگران منطقه ای در خصوص راهکار نهایی انتقال سیاسی و مبارزه با تروریسم معطوف است تا نزدیک کردن دیدگاه خود(آمریکا-اروپا و روسیه-چین). همزمان هر اندازه که ابتکار عمل از دست بازیگران منطقه ای خارج شود امکان ارائه و تحمیل راهکارهای غیربومی و متناسب با منافع بازیگران خارجی بیشتر می شود و این امر به تشدید پیچیدگی بحران منتهی می شود..