شادمانی، حق بشری

چکیده

شادمانی به معنای شادی و خوشحالی، احساس مثبتی که از حس پیروزی به دست می آید. شادمانی بنیان و پایه عرفان آریایی است. دین اسلام نیز بر اساس برخی آیه ها و روایت ها، آن را امری ضروری دانسته است. به رغم این که حق شادی انفرادی و ابراز شادماني هاي دسته جمعي يكي از حق های بشری و از مصاديق برخورداري از آزادي بيان است و در اسناد متعدد حقوق بشر به آن اشاره شده است، در قانون اساسی و قوانین عادی ایران، این حق که سرمنشأ رشد خلاقیت های انسانی به شمار می رود مورد توجه قرار نگرفته و خلاء قانون گذاری در این خصوص هم چنان احساس می شود. این مقاله تلاشی برای معرفی جنبه های حقوقی این حق بشری است.

کلید واژگان: حق شادمانی، حق بشری، درآمد

حق شادمانی را در دسته بندی حق های بشری، می توان از حقوق نسل دوم یا حقوق مثبت (حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) مربوط به امرار معاش و شاید با اغماض از حقوق نسل سوم (حقوق جمعی و گروهی) قلمداد نمود. ماهیّت حق شادمانی ایجاب می نماید که این حق به صورت مشترک اعمال شود، نه فردی؛ هر چند برخی از حق های بشری نسل اول و دوم را تنها می توان به صورت جمعی اعمال کرد؛ یعنی هرچند آن ها حقوق فردی هستند، اما از نظر ماهوی و قابلیت اعمال، حقوق جمعی محسوب می شوند. شادمانی از حق های اساسی و بشری است که غیرقابل تفویض و سلب ناشدنی و از طبیعت انسان (توانایی‌های جسمی و روانی) است که بر اساس حقوق بین‌الملل، حمایت از حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در وهله ی نخست بر عهده ی دولت هاست و آن ها ملزم به رعایت، حمایت و اعمال این حقوق هستند. امروزه پرداختن به حق شادمانی، با توجه به کم کاری دولت ها در اجرای این حق، به موضوعی اجتناب ناپذیر تبدیل گردیده است. در این یادداشت ضمن مفهوم شناسی شادمانی، این حق از دیدگاه ایران باستان، اسلام و قوانین ایران و منشور حقوق شهروندی و اصول حقوق بشر، مورد بررسی قرار می گیرد.

مفهوم شناسی شادمانی

شادمانی در لغت، به معنای سرور،شادی، خوشحالی، مقابل اندوه و غم است. شادی از حالات و کیفیات نفسانی است که از تاثر نفس از امری مطلوب و دوست داشتنی زاده شده است. در فرهنگ واژه های مصوب فرهنگستان در علم روان شناسی، شادمانی، به معنای احساس هیجان، شادی، رضایت و آسایش آمده است. به طور اجمال می توان گفت: یکی از جنبه های هیجان، شادی است که با واژه هایی چون: سرور، نشاط و خوش حالی هم معناست.

«شادی و شادمانی، احساس مثبتی است که از حس ارضا و پیروزی به دست می آید. شادی، عبارت است از مجموع لذت ها منهای دردها. شادی، ترکیبی از عاطفه مثبت بالا و عاطفه منفی پایین است. ».

در علم منطق آن چه، انسان را از سایر موجودات، متفاوت می سازد، شادکامی نوع بشر است که اشیاء و حیوانات از این ویژگی محروم اند. شادکامی و نشاط، حالتی است که از آن به سر زندگی و آمادگی برای پیشرفت یاد می شود. شادی برای انسان، یک امر ضروری است. شادی، نه تنها بر روح و روان انسان تأثیر می گذارد، بلکه جسم او را نیز تحت تأثیر قرار می دهد، به طوری که گفته اند: حتا قادر است از رشد و نمای بیماری سرطان (که در حالت کمون است) پیشگیری کند.  

شادمانی در ایران باستان

ایرانيان باستان روزهای بسياری از سال را جشن گرفته و شادمانی می کرده اند و در این مراسم ضمن شادی، فرشتگان نيکی را تقدیس نموده و اهورامزدا را ستایش می کردند. فلسفه عرفانی آریایی نیز، بر پایه شادمانی بنیان نهاده شده و ایرانیان در سایه سار شادی توانسته اند ضمن فرمان روایی جهانی، صلح و آشتی را به ارمغان بیاورند.

زردشت، پیامبر یکتاپرست ایرانی، چهارده هزار سال پیش، هنگامی که زاده شد، خندید. تولد زردشت، همراه باخنده و شادی را می توان نخستین معجزه این پیامبر دانست. زرتشت همواره انسان را به شادی و خرمی فرا می خوانده و جهان را پر از شادی و منزه از پلیدی و زشتی می خواست.

بر اساس مطالعات تاریخی صورت گرفته هیچ فرهنگ و آیینی به اندازه ی فرهنگ ایران باستان، شادی را گرامی و عزیز نمی پنداشتند. می توان ادعا کرد یکی از پایه های اساسی فرهنگ و رفتار ایرانیان شادی است. در روزگاران بسیار کهن نمونه های بسیار بنیادین در ارج نهادن به ارزش شادی وجود دارد. از آن جمله می توان به سنگ نوشته های به یادگارمانده از روزگار مادها و هخامنشیان اشاره نمود. در برخی از این سنگ نوشته ها آمده است: «خدای بزرگ است آهورا مزدا، که سرزمین را آفرید وآسمان را، انسان را آفرید و شادی را برای انسان مقرر داشت.»

جشن های شادی ایرانيان باستان با فلسفه زندگی و اخلاق انسانی و اصول مذهب٬ هماهنگی کامل داشته و این چشن ها از خاستگاهی درونی و روانشناختی بر خوردار بوده است. ملت ایران از جمله ملت هایی است كه زندگی اش با جشن و شادمانی پیوند فراوانی داشته و به مناسبت های گوناگون جشن گرفته و با سرور و شادمانی روزگار می گذرانده اند. این جشن ها نشان دهنده فرهنگ، نحوه و فلسفه زندگی و جهان بینی ایرانیان باستان بوده است.

شادمانی از دیدگاه اسلام

شادمانی که برخاسته از رعایت اهداف الهی و انسانی است،جایگاه ویژه ای در قرآن مجید داشته و خداوند در آیه های مختلف، آن را مورد تایید قرار داده است: در روایت امده است که: « وَ مَا عُبِدَاللَّهُ بِشَیْ‏ءٍ - أَحَبَّ إِلَى اللَّهِ مِنْ إِدْخَالِ السُّرُورِ عَلَى الْمُؤْمِن؛ و خدا عبادتى نشده كه دوست تر داشته باشد از شاد كردن مؤمن.  
 
امام سجاد (ع ) در «رساله حقوق» از حق فرد شادمان کننده سخن می گوید و می فرماید :« ‌و اما حق کسي که خداوند به وسيله او موجب شادماني تو شده، اين است که اگر او قصد شاد کردن تو را داشته، پس از حمد خدا، او را سپاس گويي، او را پاداش دهي و در صدد احسان و جبران بر آيي، آن شخص را که سبب شادي تو شده، دوست بدار و براي او دعاي خير کن که اسباب نعمت ها و برکات الهي است ». توجه امام سجاد (ع ) به مساله شادي و خوشحال کردن ديگران، حاکي از توجه اسلام به ايجاد سرور و شادي در دل انسان هاست. از آن گذشته، روح و روان انسان به سرور و شادماني نيازمند است.

در آموزه هاي دين اسلام به انسان ها پیشنهاد گردیده براي شادابی و تازگي روح و جان، به سفر و آغوش طبيعت رفته و زيبايي هاي آفرينش را مشاهده کنند. با رفتن به سفر و با کسب تجربه هاي سودمند، زمينه نشاط و شادابي روان خود و ديگران را فراهم آورند. ‏

حق شادمانی در قوانین ایران

موضوع حق شادمانی از سوی تدوین کنندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مغفول مانده و در هيچ کدام از اصول قانون اساسی به این حق به صورت صریح یا ضمنی اشاره ای نشده و به تبع آن در قوانین عادی نیز در این خصوص مقرره ای نمی توان یافت. در نتيجه شايد در تكليف دولت جمهوری اسلامی ایران در ايجاد حس شادي كه يك حس دروني است و اينكه در زمره حقوق بشر تلقي گردد، ترديدهاي جدي وجود داشته باشد. اما، منشور حقوق شهروندي دولت یازدهم تلاشي آشكار و قابل ستايش از سوي قوه مجريه ايران در جهت اجراي مفاد كنوانسيون هاي بين المللي حقوق بشر است. منشور حقوق شهروندي در ماده 3 خود به حق بهره مندي از زندگي شايسته اشاره كرده و در بند 8 همان ماده بیان مي دارد: «شهروندان بايد از زندگي شاد همراه با اميد به آينده هاي بهتر از بدو تولد و در همه محيط هاي اجتماعي برخوردار باشند». به جز منشور حقوق شهروندی دولت یازدهم که به لحاظ عدم تصویب آن به صورت قانون، جنبه الزام آور ندارد، در سایر قوانین ایران، حق شادمانی-که سرمنشاء رشد خلاقیت های انسانی به شمار می رود- مورد توجه قرار نگرفته و خلاء قانون گذاری در این خصوص هم چنان احساس می شود.

حق شادمانی در اسناد حقوق بشر

صرفنظر از به رسمیت شناخته شدن حق شادمانی انفرادی به شرح ماده 24 اعلامیه جهانی حقوق بشر(دهم دسامبر1948 مجمع عمومی سازمان ملل متحد) که مقرر می دارد :« هر کس حق استراحت و فراغت و شادمانی کردن دارد و به ویژه به محدودیت معقول ساعات کار و مرخصی های ادواری با دریافت حقوق ذی حق می باشد». عبارت « هر کس حق استراحت و فراغت و شادمانی کردن دارد...» متضمن این نکته است که حق شادمانی، علاوه بر مفهوم فردی، مفهومی جمعی نیز دارد. ماده 12 ميثاق بين المللي حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي سازمان ملل متحد مصوبه 16 دسامبر 1966 (دولت ایران در تاریخ 15/1/1347 آن را امضا و در اردیبهشت 1354 به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسیده است) در خصوص بیان می دارد: «1- دولت هاي عضو اين ميثاق حق هر فرد را براي دستيابي و برخورداري از بالاترين (وضعيت) سلامت جسمي و روحي، به رسميت مي شناسند. 2- اقداماتي که دولت هاي عضو براي دستيابي و تحقق کامل اين حقوق اعمال مي نمايند شامل (اقدامات) زير مي باشد: الف: اقداماتي در جهت توسعه و رشد سلامت کودکان و پايين آوردن ميزان مرگ و مير آن ها. و...».

بنا بر این ابراز شادي هاي دسته جمعي، يكي از شاخصه هاي برخورداري از زندگی مناسب و نشانه اي از بهترين حالت سلامت جسمي و روحي افراد در جامعه است که در ماده 12 ميثاق بدان اشاره گردیده است. به طور قطع در جامعه ای كه افراد نتوانند به نحو مناسبي به ابراز شادماني دسته جمعي( که بهترین وجه آن است) بپردازند، شرايط مناسب زندگي، در آن جامعه فراهم نيست. به سخنی ديگر دايره مصاديق زندگي در شرايط مناسب، امروزه فقط به بهره مندي از کمترین امکانات زندگي مانند خوراك، مسكن، درمان و تحصيل رايگان خلاصه نشده و شادماني هاي دسته جمعي را نیز در بر گرفته است.

از منظر اصول و قواعد حقوق بشری، حق ابراز شادماني هاي دسته جمعي يكي از مصاديق حق برخورداري از آزادي بيان به شمار می رود. ماده 19 اعلاميه جهاني حقوق بشر مصوب 1948مجمع عمومی سازمان ملل متحد در این خصوص مقرر مي دارد: «هركس آزادي عقيده و بيان دارد و حق مزبور شامل آن است كه از داشتن عقايد خود بيم و اضطرابي نداشته باشد و در كسب اطلاعات و افكار و اخذ و انتشار آن به تمام وسايل ممكن و بدون ملاحظات مزري آزاد باشد».

آقاي كريستيان تاموشات، رئیس پيشين كنوانسيون حقوق بشر سازمان ملل متحد در كتاب گزارش حقوق بشر در سال1998 ميلادي اعلام مي دارد:« بلنداي مورد نظر و آرزوي ديرينم اين است كه روان انساني آن چنان در آرامش و آسايش بزيد كه شادي و صلح بر همه پهنه گيتي بال گسترد و خنده بر لبان آدمي جاي گيرد و اين تبسم جاودانه از همگان دور نشود». وی آرزو دارد با وجود جايگاه هاي گوناگون و انديشه هاي دگرگون و پدران و مادران و فرزندان دور از يكديگر، يك ويژگي در همه انسان ها به چشم خورد و آن شادي و شاد بودن است.

جایگاه ایران در جهان

در آمار منتشره از سوی چند مؤسسه بزرگ تحقیقاتی مانند: دانشگاه بریتش کلمبیا، مؤسسه تحقیقاتی دانشگاه های کانادا، مدرسه اقتصادی لندن و مؤسسه افکار سنجی گالوپ که با نظارت سازمان ملل متحد در خصوص شادترین و غمگین ترین کشورها جهان صورت گرفته، نتایجی بدست آمده است، که درآمد سرانه، امید به زندگی، رفاه جامعه، فقدان فساد، سلامت و پزشکی و آزادی های اجتماعی از جمله ملاک های این ارزیابی هستند.

در این آمار کشورهای اسکاندیناوی هم چنان در رتبه های بالای جدول، کشورهای جنوب صحرای آفریقا در پایین جدول و برخی کشورهای آمریکای لاتین و مرکز دارای بیشترین تحرک مثبت در جداول مربوط به شاخصه های این بررسی هستند. در رتبه بندی که بین 156 کشور جهان در سال 2013 انجام شده،کشور پاراگوئه رکورد دار شادترین و کشور سودان رکورد دار غمگین ترین مردم جهان را دارند. در این نظرسنجی کشورهای آمریکای لاتین به ترتیب در صدر جدول شادترین کشورهای جهان ایستاده اند.

نکته درخور توجه این است که در فهرست سال 2013 گالوپ، ایران بعد از عراق، بین 156 کشور جهان سومین کشور غمگین معرفی شده است. گالوپ در خبری که از این نظرسنجی منتشر کرده، به ایرانیان حق داده تا احساس شادی نکنند و از بیکاری، نرخ بالای تورم و تحریم‌های جهانی به عنوان دلایلی نام برده که از نظر این مؤسسه می‌تواند در احساس نکردن شادی مردم ایران موثر بوده باشند. بر اساس نظرسنجی گالوپ کشور پاراگوئه برای بار دوم در سال 2015 به عنوان شادترین کشور دنیا معرفی شده است.

بر اساس این نظرسنجی کلمبیا، اکوادور، گواتمالا،هندوراس،پاناما، به ترتیب از آمریکای جنوبی پنج کشوری هستند که در صدر شادترین کشورهای جهان قرار دارند. ونزوئلا، کستاریکا، السالوادور و نیکاراگوئه در ردیف های بعدی شادترین کشورهای جهان جای گرفته اند. سودان، کشوری آفریقایی که سال هاست درگیر جنگ است، رتبه نخست و تونس رتبه دوم غمگین ترین کشور دنیا را در این فهرست قرار گرفته اند. کشور فقیر آسیایی بنگلادش در رده سوم، صربستان کشوری اروپایی که جنگی طولانی را پشت سر گذاشته، به عنوان چهارمین کشور و ترکیه رتبه پنجم غمگین ترین کشور دنیا لقب گرفته اند. کشورهای، بوسنی، گرجستان، لیتوانی، نپال،افغانستان رتبه ششم تا دهم غمگین ترین ها در فهرست گالوپ در سال 2015 قرار دارند.

 هر چند کشور ایران با تحولات سیاسی و تغییر دولت و انتخاب گفتمان اعتدال در سال 1392 در فهرست سال 2015 گالوپ، جزء ده کشور غمگین دنیا قرار نگرفته است. اما واقعیت این است که، مشکلات زندگی ایرانیان، شادی را در بین آن ها کم رنگ کرده و مشکلات متعدد اقتصادی و اجتماعی فرصت اندیشیدن به زمان فراغت برای شادمانی را کم کرده است. مردم ایران حتا برای بازی خوب تیم ملی فوتبال که منجر به باخت شده باشد، مبادرت به شادی‌های دسته جمعی می‌پردازند که این رفتار نشانه کم بودن فرصت و فضای ابراز شادی دسته جمعی در کشور است. یکی از فایده های ابراز شادی های دسته جمعی، انتقال احساسات شادی آور به دیگران است. ایجاد فضاهای گروهی نشاط آور در قالب راه اندازی باشگاه ها، سالن های برگزاری موسیقی، تئاتر، سینما و هم چنین ساخت تفرج گاه ها در کنار سواحل زیبای دریای خلیج فارس در جنوب کشور و بزرگترین دریاچه دنیا (خزر) در شمال کشور،پارک های تفریحی و. . . از نکات مهمی است تا مردم منتظر یک موقعیت و یک مسابقه فوتبال، برای ابراز شادی نباشند. در این خصوص خلاء وظیفه دولت و حاکمیت در تمهید مقدمات برگزاری چنین مکان های شادی آور بسیار ملموس بوده و در شهرهای کوچک و روستاها این ضعف ها بسیار ملموس تر است.

پرواضح است انرژی منفی جمع شده از مکان های عمومی كه ارتعاشات منفی آن ها بالاست، در طول یک هفته کار و تلاش کارگران و کارمندان، استادان دانشگاه ها، دانشجویان، وکلا و قضات، بازاریان و. . . و به ویژه زنان و جوانان تنها با تخلیه آن با شادمانی دسته جمعی در پایان هفته و جایگزینی آن با انرژی مثبت صورت خواهد گرفت. به نظر می رسد در چارچوب برنامه ای اصولی و اصلاح برخی روش ها می توان، با یاری گرفتن از رسانه هایی مانند صدا و سیما و. . . به سوی جامعه ای شادتر حرکت کرد. جامعه ای که با ابراز شادمانی، ضمن درمان ناراحتی ها و بیماری های روحی و روانی-که متاسفانه امروزه رو به فزونی اند- می تواند به رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی مطلوب دست یابد.

برآمد

امروزه شادمانی به یک خواست جمعی تبدیل گردیده و جدای از طبقه اجتماعی و اقتصادی افراد، یکی از حق های حقوق بشری قلمداد می گردد. شادی و شادمانی از اساسی ترین و مهمترین وجوه زندگی اجتماعی جوامع بشری نیز محسوب می گردد، چراکه انسانهای میانه رو، خود و جامعه شان را در سایه سار شادی و شادمانی می سازند. هر چند صحنه های غم و شادی هر کدام در جای خود بخشی از حقیقت زندگی بشر را تشکیل می دهند. با توجه به اینکه، در مبانی اسلامی، ایرانی و آموزه های دینی و باستانی مکرر بر حق شادی و شادمانی در جامعه تاکید شده، بنابراین باید برای تحقق این امر و داشتن جامعه ای با نشاط و سالم قدم های جدی از سوی دولت و حاکمیت برداشته شود.
منابع در دفتر روزنامه موجود است.

منابع

1- فرهنگ فارسی عمید(1376)،
2- طریقه دار، ابوالفضل(1380)، شرع و شادی، قم: نشر همسایه.
3- مطهری، مرتضی(1386)، مقالات فلسفی، تهران: انتشارات صدرا.
4- بازرگان، زهرا(1394)، خنده و شوخ طبعی در خانواده، نشر پیوند، شماره: 429-430، ص26.
5- آیزنک، مایکل(1375)، روانشناسی شادی، ترجمه خشایار بیگی و مهرداد فیروز بخت، تهران: انتشارات بدر.
6- امیرحسینی، خسرو(1390)، مهارت های شاد زیستن، تهران: انتشارات عارف کامل.
7- مطهری، مرتضی(1368)، سیری در سیره نبوی، تهران: انتشارات صدرا.
8- گروه نویسندگان، معارف اسلامی(1386)، جوان، شادی و نشاط، شماره60.
9- دادخواه، محمدعلی، حق شادمانی، سالنامه 91 روزنامه شرق، 148.
10- شیری‌لو، الهه، فاضلی، نعمت‌الله، شادی به مثابه حق عمومی، گزارش سخنرانی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
11- سليماني، پدرام، حق بر شادماني هاي دسته جمعي، روزنامه اعتماد، شماره 3032 23/5/93، صفحه 16.
12- شادی در فرهنگ ایران باستان http://mehremihan. ir/iranian-culture/976shadi-iranbastan. html
13- بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏ 71.

امیریوسف وحدانی، محقق و وکیل دادگستری