راهبردهاي كارآمد برای مواجهه با گروه‌هاي تكفيري

بيش از چند سال از تشكيل گروه هاي تكفيري در منطقه غرب آسيا مي گذرد، و فعاليت اين گروه ها امنيت بسياري از كشورها را به مخاطره انداخته است. بدين جهت و براي مقابله با اين پديده، تاكنون اقدامات چندي در سطح بين المللي و منطقه اي صورت گرفته است. مهمترين اتفاق در سطح بين المللي، تشكيل ائتلاف بين المللي ضد داعش به رهبري آمريكا است، كه تاكنون نزديك به 60 كشور با مشاركت در آن موافقت نموده اند. در سطح منطقه اي، به جز الحاق صوري چند كشور مانند عربستان، قطر، بحرين، اردن و امارات به اين ائتلاف، ساز و كار هدفمند ديگري جهت مواجهه با اين گروه ها ايجاد نشده است. جمهوري اسلامي ايران نيز به عنوان يكي از بازيگران مهم منطقه، هم به جهت تامين امنيت ملي خود، و هم بازيگري موثر و كارآمد در پويش هاي منطقه اي و بين المللي، نيازمند چاره انديشي و اتخاذ راهبردهايي جامع، در برخورد با پديده گروه هاي تكفيري مي باشد.

سوال اصلي كه در اينجا به ذهن متبادر مي شود اين است كه، بهترين راهبردهاي متصور براي جمهوري اسلامي ايران در مواجهه با اين گروه ها چه مي باشد؟ راهبردهايي كه از يك سو، باعث كاهش آسيب پذيري ها در داخل، و از سويي ديگر به افزايش بازيگري ايران در سطح منطقه اي و جهاني منجر شود. در پاسخ به اين پرسش، سه راهكار مطرح مي شود. قدم اول، درك و شناخت واقع بينانه و دقيقي از اين پديده، مي باشد. در اين مرحله، نقش واقعي بازيگران اصلي و فرعي دخيل در اين جريانات، پويش هاي منطقه اي و بين المللي منجر به ايجاد اين گروه ها، ريشه هاي تاريخي احتمالي موثر در شكل گيري اين حركت ها، مشخص مي گردد. قدم دوم، اتخاذ سياست هايي در سطح داخلي جهت كاهش آسيب پذيري است و مرحله سوم، پيش بردن اقدامات و راهبردهايي در حوزه سياست خارجي مي باشد. در اين نوشتار، به صورت مختصر، سه گام اشاره شده، شرح و بسط مي يابد.

شناخت پديده

در تحلیل پدیده ها و اتفاقات در سطح بین الملل، مدل های مختلفی وجود دارد. برخی پژوهشگران از سطح کلان به قضایا نگریسته و اتفاقات و موضوعات متحدثه را از منظر تعاملات قدرت های بین المللی با یکدیگر، پویش های و هنجارهای بین المللی و ارتباطات منطقه ای دولت ها، به بحث و بررسی می گذارند. در سطح خرد، نيز به ارتباطات و نقش افراد و احزاب با یکدیگر، تعاملات نهادها و تاثیری که آنها بر روند وقایع دارند، پرداخته می شود. عطف به این موضوع، این طور به نظر می رسد که در در داخل کشور تمایل زیادی برای نگاه کلان به اتفاقات و پدیده ها وجود دارد. در این نوع تحلیل ناقص، وقایع به شدت ساده شده، علل آن ها به یک یا چند مورد کوتاه مختصر شده، و دلیل اصلی وقوع یک پدیده را ناشی از اراده قدرت های بین المللی و خارج از کنترل بازیگران منطقه ای، فرض می کند. اين نوع نگاه به عنوان مثال، در تحلیل پدید آمدن داعش؛ آن را منحصرا محصول تصمیمات شوم غرب و متحدان منطقه ای آن مانند رژیم صهيونيستي و عربستان دانسته که قصد نابودی دولت های مسلمان و مستقل را دارند. ماحصل این سطح تحليل، ایجاد انفعال در تصمیم گیری، سلب مسوولیت از بازیگران منطقه ای و ایجاد بازیگر تماشاگری است، که باید منتظر تشکیل ائتلافی غربی برای مبارزه با داعش بماند. در مقابل سطح خرد، دلایل ایجاد داعش را تنها در رقابت های سیاسی احزاب سیاسی - قومی عراق، کم کفایتی دولت مستقر و در بهترین صورت تمایل عربستان برای ترویج وهابیت می داند. در این ميان، راه حل کارآمد تلفیق این دو سطح خرد و کلان با یکدیگر می باشد. در این سطح تلفیقی، به نقش واقعي هر کدام از بازیگران بدوغ اغراق نگریسته شده و به آنها به اندازه وزنشان جایگاه و نقش داده می شود. در این حالت، می توان داعش و گروه هاي تكفيري را شرکت سهامی پنداشت که اشتراک منافع بازیگران مختلف آن، علیرغم برخی اختلافات، باعث دور هم جمع شدن آنها بر سر یک میز می گردد.

در یک سوی این میز، غرب وجود دارد که با راهبرد کلان ایجاد بی ثباتی در جهان اسلام، وارد این بازی گردیده و با استفاده از تضاد منافع دولت های محلی به بازیگری می پردازد. اروپا و آمریکا، این آتش را نه تنها از خانه خود دور نگه داشته، بلکه با اقداماتی مانند رفتن افراد بالقوه خطرناک از کشورهایشان به منطقه منازعه جهت جهاد و جنگ مقدس، خود را از خطرهای امنیتی احتمالی این افراد به دور می سازد. در سوی دیگر میز، بازیگران منطقه ای مانند ترکیه قرار دارند که با ایده نو عثمانی گری به دنبال ايجاد منطقه نفوذي براي خود هستند؛ و در طرف دیگر برخی شاهزاده های عربستانی با تزریق مالی به این گروه ها سعی در کاهش نفوذ و تاثیر ایران در مناطق راهبردی دارند. در سمت دیگر، بازیگران خردی مانند حزب بعث وجود دارند که تعداد آنها را بیش از بیست هزار نفر تخمین می زنند. اینان نیروهای سرخورده ای هستند که بازوی اجرایی عملیاتی برخي گروه هاي افراط گرا را تشکیل می دهند. در طرف دیگر این جریان، سلفی های تکفیری هستند که بر طبق آمارها چیزی بیش از یک یا دو درصد کل جریان فکری جهان اسلام را تشکیل نمی دهند. سلفی ها، با تفسیر خاصی از مذهب، در سر هوای بازگشت به خلف صالح و دوران صدر اسلام را دارند. اینان بازوی فکری ایدئولوژیک داعش را تشکیل می دهند. در سویی دیگر جوانان پرشور و پرانگیزه، اما جاهلی هستند که از مناسبات دولت ملتی خسته شده و جز طغیان و سرکشی در برابر هنجارهای مستقر، چیز دیگری در ذهن ندارند. افرادی که با انتحار خود قصد رها شدن از مشکلات دنیا و پرواز مستقیم به بهشت را در سر مي پرورانند. بازیگر دیگر رژيم صهيونيستي است که با تغییر اولویت های منطقه ای، نوک جهاد را از سمت خود به سوی منازعات داخلی جهان اسلام کشانده و تا حد ممکن تهدید را از مرزهاي خود دور می سازد. اين بازيگران متفاوت با منافع بعضا متضاد با يكديگر بر سر چينش جديد منطقه اي و منافعي مبهم، به اجماعي نانوشته رسيده و حال، لازمه اتخاذ راهبرد صحیح براي جمهوري اسلامي ايران، دیدن منافع متضاد و مشترک این بازیگران مختلف و پیدا نمودن خلاهای آن برای بازیگری کارآمد در منطقه، می باشد. امری که با سیاست مفاهمه و گفتگو با همسایگان و ائتلاف سازی بومی از یک طرف، و حل تضادها و اختلاف های بازیگران محلی و تسهیم عادلانه آنها در قدرت، ممکن خواهد شد.

اقدامات داخلي

اقدامات در اين حوزه بيشتر بايد بر حول كاهش آسيب پذيري هاي داخلي، استوار باشد. بخشي از اين سياست ها در چارچوب پدافند غير عامل تعريف مي شود. پدافند غیرعامل، مجموعه اقداماتی است که انجام می‌شود تا در صورت بروز جنگ، خسارات احتمالی به حداقل میزان خود برسد. به بیان دیگر هر اقدام غیر مسلحانه‌ای که موجب کاهش آسیب‌پذیری نیروی‌انسانی، ساختمان‌‌ها، تاسیسات، تجهیزات، اسناد و شریان‌های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن گردد، پدافند غیرعامل گفته می‌شود. هدف از اجرای طرح‌های پدافند غیرعامل کاستن از آسیب‌پذیری نیروی انسانی و تاسیسات و تجهیزات حیاتی و حساس و مهم کشور علیرغم حملات خصمانه و مخرب دشمن و استمرار فعالیت‌ها و خدمات زیربنایی و تامین نیازهای حیاتی و تداوم اداره کشور در شرایط بحرانی ناشی از جنگ است.  نكته شايان توجه در اين مورد اين است كه جنگجويان تكفيري، به روش جنگ هاي نامتقارن و به صورت نامنظم پيكار مي كنند و بنابراين، روش هاي مورد نياز جهت ايجاد دفاع ملي در برابر آنها، متفاوت از چيزي است كه اصول كلاسيك اين رشته در خود دارد، و بنابراين لزوم بروز رساني و مطالعات پژوهشي تخصصي در اين مورد احساس مي شود. از مسايل ديگر كه از آسيب پذيري در داخل مي كاهد؛ ايجاد امنيت فراگير براي تمام اقشار جامعه ايراني مي باشد. در اين صورت است كه هر فرد، دولت و نظام را يگانه مرجع حل مشكلات و تامين كننده نيازهاي امنيتي خود خواهد دانست، و اينچنين بستر اجتماعي شكل گيري گروه هاي افراطي خشكانده مي شود. يكي از مولفه هاي مهم در ايجاد جامعه اي امن و آرام، التزام عملي افراد جامعه و نهادهاي اجتماعي به همزيستي مسالمت آميز مذاهب اسلامي، در كنار تفاوت ها، مي باشد. موارد بسياري را در اين حوزه مي توان برشمرد كه نيازمند بحث موسع و مفصل جداگانه اي مي باشد.

اقدامات منطقه اي و جهاني

در سطح منطقه اي و جهاني ابتكارات جمهوري اسلامي ايران بايد در دو سطح روابط خارجي و مناسبات فرهنگي، توامان و هماهنگ با يكديگر به پيش برود. همراستايي اين دو با يكديگر در تسهيل نقش مثبت و بازيگري كم هزينه ايران در منطقه، نقش بسزايي خواهد داشت. مبناي اين دو حوزه نيز بر اين پايه استوار است كه اقدامات مسلحانه و ائتلاف هاي صوري نظامي از آنچنان تاثير بلند مدت لازم برخوردار نمي باشد. گرچه در اثرات كوتاه مدت آن در عقب راندن اين گروه ها و پر هزينه كردن اقدامات تروريستي براي صاحبان آن جاي شكي نيست؛ با اين حال و پس از مشاهده تجربيات بين المللي در بحث مبارزه با تروريزم، كارآمدي اين گزينه، در حذف كامل گروه هاي شبه نظامي، به صورت جدي به چالش كشيده شده است.

اقدامات در سطح روابط خارجي بايد بر محور اجماع سازي واقعي منطقه اي و جهاني بر عليه گروه هاي تكفيري استوار گردد. اين اجماع سازي پيش از اين با ايده "جهان عاري از خشونت و افراطي گري" تئوريزه شده و حال بايد با برنامه ريزي مناسب دست اندركاران امر، صورت اجرايي و عملي به خود بگيرد. در اين راستا، و در سطح جهاني بايد بر سازوكارهاي تعريف شده براي مبارزه با تروريزم مانند قطعنامه 2170 شوراي امنيت بر عليه گروه داعش، تاكيد شده و همچنين دستور كارهاي جمهوري اسلامي ايران براي مبارزه با تروريزم، با ابزار ديپلماسي و گفتگو، وارد فرايند ها و هنجارهاي بين الملي گردد. در اين صورت، علاوه بر كاهش هزينه هاي تصميم گيري در حوزه روابط خارجي، قدرت نرم ايران در مناسبات بين المللي نيز افزايش خواهد يافت. در اين حوزه مي توان به عنوان مثال با سازوكاري حقوقي، مستظهر به پشتوانه سياسي، ورود سيل وار جنگجويان خارجي، كه به معضل اصلي در ادامه منازعه در سوريه، تبديل شده اند را كاهش داد. بوسيله گفتگو و مفاهمه با همسايگان، و پيدا نمودن نقاط مشترك منفعتي با آنها، مي توان به اجماع منطقه اي در تحريم تسليحاتي - اقتصادي تكفيري ها دست يافت؛ به گونه اي كه بازيگر خاطي احتمالي براي شكستن اين اجماع مجبور به پرداخت هزينه هاي مشروعيتي و سياسي بالايي گردد. از ديگر اقدامات مهم منطقه اي براي تضعيف و نابودي اين گروه هاي تروريستي، حذف منابع تجديدپذير و متنوع درآمدهاي مالي اين گروه ها است. اين منابع، عمدتا از قاچاق كالا و فروش نفت به برخي اشخاص و دولت هاي منطقه، قاچاق ميراث فرهنگي و بدن انسان، دزدي، آدم ربايي و اخذ ماليات شرعي از مناطق تحت تصرف، تامين مي شود. كاملا مشخص است كه حذف اين شريانات اقتصادي در عليل نمودن بازوي هاي اجرايي - عملياتي اين گروه ها تاثير بسزايي خواهد داشت.
فعاليت در حوزه مناسبات فرهنگي بين المللي، حلقه ديگر موفقيت راهبردي جمهوري اسلامي ايران، جهت مبارزه عليه گروه هاي تكفيري، مي باشد. مهمترين سياست گذاري در اين حوزه بايد بر مبناي فعاليت در دو سطح ارتباطات بين فرهنگي و اعمال ديپلماسي عمومي باشد؛ كه به صورت كاملا نهادينه و نظام مند صورت پذيرد. ارتباطات بين فرهنگي در اصطلاح تعريف شده آكادميك، به آن گونه روابطي اطلاق مي شود كه با كمترين دخالت دولت صورت مي گيرد. البته دولت ها در اين بين مي توانند در تسهيل اين روابط نقش بسزايي ايفا كنند. تعاملات تجاري اقتصادي ملت ها با يكديگر، سفرهاي توريستي - زيارتي بين كشوري، ارتباطات دانشگاهي و ارتباطات نهادهاي مدني ملت ها با يكديگر، در اين حوزه تعريف مي گردد. گونه ديگر، اِعمال ديپلماسي عمومي مي باشد. اين گونه از ديپلماسي، به فرايندي اطلاق مي گردد كه در يك سوي آن دولت قرار دارد كه ملتي ديگر را مخاطب آرمان ها، اهداف و ارزش هاي سياست خارجي  و فرهنگي خود قرار مي دهد. در ارتباط با جوامع عربي، به دليل مشكلات متعدد و عليرغم ادعاهاي فراوان در طول ساليان گذشته، تعامل چندان وثيقي با بطن اين جوامع صورت نگرفته، و اگر ارتباطاتي بوده با بخشي از بدنه اجتماعي جامعه عرب بوده، كه چه بسا همان ها هنگامي كه به قدرت رسيده اند، راهي غير منتظره و غير مطلوب را پيموده اند. نهادينه ترين كاري كه در اين حوزه مي توان انجام داد، تشكيل بنياد ديپلماسي عمومي در سازمان هاي دخيل در روابط فرهنگي خارجي جمهوري اسلامي ايران، مانند سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، مي باشد، كه با برنامه و اهداف مشخص، به اين ارتباط عقيم مانده سر و ساماني بدهد. برگزاري گفتگوهاي بين فرهنگي ايران و جهان عرب، اعمال ديپلماسي مبادله بين سطوح مختلف جامعه ايران اعم از جوانان، زنان، فرهيختگان و... با جامعه عرب، تعريف راهبردهاي مشخص در حوزه ديپلماسي فرهنگي ايران با جامعه عرب و... از جمله اموري است كه در چارچوب اين نهاد، مي توان تعريف نمود.

 از ديگر اقداماتي كه در حوزه مناسبات فرهنگي مي توان سامان داد، اضمحلال مشروعيت اين گروه، در پرتو حمايت از جريان ها و گروه هاي ميانه رو اسلامي و تقويت گفتمان اعتدال و همزيستي مسالمت آميز تمامي گروه ها، طوايف مذهبي - قومي نژادي منطقه در كنار يكديگر مي باشد. همچنين از آنجايي كه اين گروه هاي تكفيري بخش اعظم هويت و مشروعيت خود را ناشي از نصرت الهي در صحنه جنگ مي دانند، بنابراين عقيم گذاشتن عمليات هاي نظامي تكفيري ها و عقب راندن آنها از مناطق تحت تصرف، تاثير مهمي در اين امر خواهد داشت. اين موضوع، بايد با حمايت از متحدان منطقه اي و با هدف افزايش هزينه عمليات هاي تروريستي براي مسببان آن، صورت گيرد. تلفيق پيروزي نظامي، با هدف پيشبرد ارزش ها و اهداف فرهنگي به افزايش قدرت هوشمند جمهوري اسلامي ايران نيز كمك شاياني خواهد نمود.

 اقتضاي راهبردهاي در پيش گفته، بازيگري مسوولانه جمهوري اسلامي ايران به عنوان قدرتي منطقه اي است؛ به گونه اي كه ايران محملي قابل اعتماد براي تمام گروه هاي مذهبي، قومي، نژادي متفاوت منطقه قلمداد گردد. اين امر به طور قطع نيازمند بازنگري و تفكر مجدد در برخي راهبردها، و اصلاح شيوه ها است كه جرئت، بصيرت و درك اقتضائات و پويش هاي متغير منطقه اي را از سوي سياست ورز ايراني، طلب مي كند.

* پژوهشگر مسايل بين الملل