اطلاعات ژنتیکی؛ شمشیر دولبه

در شرایطی که پژوهش درباره ژنوم انسانی و کاربرد دستاوردهای آن، امید انسان را به بهبود سلامت بیشتر کرده است نمی‌توان سوء کاربردهای دستاوردهای ژنتیکی را نادیده گرفت.

 به گزارش ایرنا، جمعیت و سلامت مردم، اقتدار ملی کشورها را می افزاید. از این رو، باید افزون بر استوارسازی پایه های علمی و آموزش و حمایت از اندیشمندان در این زمینه، از اطلاعات ژنی ملت ها، قوم ها و گروه ها پاسداری کرد.

امروزه مرزهای علوم تجربی به ویژه دانش پزشکی، زیستی و زیست فناوری (بیوتکنولوژی) بیش از هر زمان دیگری گسترده شده است و در کنار بروز انواع بیماری ها، روز به روز بر پیشرفت ها، اکتشافات و نوآوری ها در این عرصه افزوده می شود.

تحقیقات ژنتیک بخشی مهم از دانش زیستی و زیست فناوری است که در کشاورزی، تغذیه، دامپروری، پزشکی، علوم نظامی، انرژی، محیط زیست و... کاربردهای فراوانی دارد و دستاوردهای ارزشمندی نیز به بار آورده است.

پیشرفت جهانی این علوم تا جایی است که افزون بر کمک به سلامت، امنیت و ایمنی زیستی ساکنان زمین، به میزانی برای سنجش توسعه و قدرت کشورها تبدیل شده است.

از این رو، کشورهایی که در پی دستیابی به جایگاه جهانی باثبات و قدرتمند در توسعه علمی، اقتصادی و سیاسی هستند، تلاش می کنند پایه های علمی و فنی خود را به ویژه در عرصه بیوتکنولوژی و دانش پزشکی و زیستی توانمند سازند.

***جهان و کاربردهای گسترده ژنتیک

ژنتیک، شاخه یی از دانش زیستی است که با مطالعه روی ژن ها، امکان تشخیص تشابه یا نبود تشابه میان 2 موجود زنده و همچنین تشخیص چرایی و چگونگی وجود تشابه در جامعه گیاهی یا جانوری را برای پژوهشگران فراهم ساخته است. ژنتیک، دانش انتقال اطلاعات بیولوژیکی از یک سلول به سلول دیگر، از والدین به نوزاد و از نسلی به نسل دیگر است (1).

به عبارت دیگر، تحقیقات ژنتیک مطالعه درباره ژنوم انسان (DNA) برای یافتن چیستی ژن ها و عوامل محیطی سهیم در بیماری ها است. اگر ما به چیستی علل بیماری ها پی ببریم می توانیم با شناسایی بیماری، درمان بهتری برای آن داشته باشیم، امیدوارانه از وقوع بیماری جلوگیری کنیم و نخستین گام را برداریم (2).

هم اکنون با توجه به شناسایی ژن های انسانی و جانوری، تحقیقات دانش ژنتیک در کنار دستاوردهای مهم در کشاورزی و صنعت، زمینه های درمان بیماری های گوناگون را فراهم کرده است.

دانشمندان ژنتیک بر این باورند که افزون بر بیماری هایی همچون چنگار (سرطان)، فراموشی (آلزایمر)، درخودماندگی (اوتیسم) و... که میان تمام جوامع انسانی مشترک هستند، برخی بیماری ها و اختلال ها نیز وجود دارند که فقط در یک قوم و نژاد دیده می شود و با مطالعه ژن های آنان می توان علت ایجاد بیماری را شناسایی و برای درمان آن اقدام کرد.

به باور آنان هر بیماری شناخته شده، یک جزء ژنتیکی دارد. بسته به نوع بیماری، سهم عوامل ژنتیکی ممکن است بسیار کم، بسیار زیاد یا میانه باشد. پژوهشگران این موضوع را مطالعه می کنند که چگونه عوامل ژنتیکی و به عبارتی ژن هایی که از پدر و مادر به ارث می بریم، ممکن است در ایجاد بیماری ها نقش داشته باشند (3).

*** سلاح دولبه اطلاعات ژنتیکی

هر نوآوری و کشفی که در جهان صورت گرفته افزون بر کاربردهای مثبت، سوء استفاده هایی را نیز به همراه داشته است که نمی توان در کنار هدف های انسان دوستانه و صلح جویانه از اهداف سودجویانه و مغرضانه آنها چشم پوشید.

ژنتیک نیز از دانش هایی است که افزون بر جنبه های مثبت و انسان دوستانه می تواند عرصه تاخت و تازها و سوء استفاده قدرت های سیاسی و نظامی قرار گیرد.

«محمود تولایی» عضو هیات مدیره «انجمن ‏بیوتکنولوژی، ژنتیک و ایمنی زیستی ایران»، چهاردهم دی ماه به خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) گفت: با دستیابی به فناوری های نوین علمی، بخشی از ‏این رازها برای انسان شناسایی می شود اما به اقتضای همین پیشرفت ها، میزان تسلط بر استفاده از ظرفیت های ‏خدادادی نیز افزایش می یابد. از این رو، یکی از جنبه هایی که امروز در جهان مادی مورد توجه قرار گرفته، گسترش ‏علم پزشکی از پزشکی متداول به سوی علم مولکولی است‎.‎

امروزه دانشمندان ژنتیک بر این باورند که می توان با ایجاد بانک ژنی، ژن های افراد را شناسایی و ویژگی های افراد در جوامع انسانی را مطالعه کرد و با بیماری هایی که زندگی آنان را در مناطق گوناگون تهدید می کند، مبارزه و داروهای مناسب برای درمان آنها را تولید کرد.

‎با وجود چنین مزیت ایجاد شده در علم ژنتیک و پزشکی، باید این موضوع را در نظر گرفت که گاهی اطلاعات و ذخایر ژنی مورد سوء استفاده های سیاسی و نظامی دولت ها و ابرقدرت ها قرار می گیرد.

به گفته تولایی، ویژگی های ژنتیکی هر شخص منحصر به فرد است و مطرح کردن ‏اینکه هر دارویی امکان پاسخگویی به همه افراد را دارد، موضوع معقولی نیست و بلکه متناسب با تفاوت های فردی است‎.

ژن درمانی، اصلاح ژن و... ابزار مطلوبی برای رفاه و پیشرفت در زندگی است اما از سوی دیگر اگر ‏این اطلاعات در اختیار افراد غیرمطمئن قرار بگیرد، امکان دارد به عنوان یک ظرفیت، وضعیت آسیب پذیری هر فرد نسبت به یک بیماری ‏یا شناخت آسیب پذیری یک جامعه نسبت به یک عامل عفونی شناسایی شود (4).

آزمایش های ژنتیکی گاهی به عنوان شیوه و ابزاری در پدافند غیرعامل و گاه برای دستیابی به اهداف ضدانسانی همچون بیوتروریسم به کار گرفته شده و ممکن است برخی افراد، گروه های قومی و نژادی به عنوان جوامع انسانی هدف، در معرض آزمایش های بیولوژیکی قرار بگیرند و قربانی اهداف ضد حقوق بشری قدرت ها شوند.

در گذشته مردم فقط از بیماری هایی مانند «طاعون»، «وبا»، «تیفوس» و... بیم داشتند و امروز از بیماری ها و ویروس های تازه یی می هراسند که نه از طبیعت انسانی و محیط بلکه از دل آزمایشگاه ها سر برآورده است.

امروز «ابولا»، «کرونا مرس»، «سارس» و... هزاران و شاید میلیون ها تن را به کام مرگ فرستاده است و فردا نیز بیماری های ناشناخته دیگر، سلامت، ایمنی و امنیت ساکنان زمین را به چالش می کشاند.

پیدایش عوامل بیماری زای تازه در مناطق ویژه یی از جهان، هر انسان دانایی را به درنگ وامی دارد که چرا و چگونه بیماری های نوپدید فقط در این منطقه بروز و شیوع یافته است و انسان های بی شماری را از یک نژاد قربانی می کند.

هم اکنون پژوهشگران آزمایشگاهی در جهان از مردم کشورها و سرزمین های گوناگون می خواهند نمونه سلولی خود را برای نجات بیماران اهدا کنند اما وجود چالش های فراون و تازه در عرصه سلامت و بهداشت در مناطق ویژه یی از جهان به همراه نمونه های زیاد رفتارهای مغایر با اخلاق پزشکی، انسان را درباره ادعای بشردوستی مطرح شده از سوی جامعه پزشکان دچار شک می کند.

از این رو، به دلیل پیوند ناگسستنی موضوع «زیست فناوری» با صنعت و پزشکی و اخلاق، این رشته کلید بخشی از مباحث «امنیت ملی» نیز به شمار می رود (5).

سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) از پژوهش بر پایه اخلاق و پیشرفت های زیست شناسی و ژنتیک در چارچوب احترام به حقوق بشر و آزادی های بنیادین پشتیبانی کرده است. چنین پژوهش هایی باید به کرامت، آزادی و حقوق بشر احترام گذاشته و از اعمال تمامی گونه های تبعیض بر پایه ویژگی های ژنتیک جلوگیری کند؛ اما در جهان عکس این موضوع را می بینیم (6).

اطلاعات ژنتیک اگر در اختیار یک مجموعه سالم درمانی قرار بگیرد به ‏طور اختصاصی می تواند برای یک بیمار نجات بخش باشد و اگر به دست یک فرد ناسالم بیفتد، می تواند زمینه پیدایش بیماری‎های تازه یی را برای آن فرد فراهم آورد که بدن وی توان رویارویی با آن را نداشته باشد و در قالب یک ‏عفونت، همه گیر شود. بنابراین اطلاعات ژنتیکی یک سلاح دولبه یی است که باید از آن پاسداری کرد (7).

*** جمع بندی

با روند فزاینده پیشرفت علوم در جهان به ویژه در حوزه دانش های زیستی و زیست فناوری یافته های ارزشمندی به ویژه در حوزه سلامت و بهداشت انسانی به دست آمده است که نمی توان آنها را نادیده گرفت.

با این همه، در کنار تلاش هایی که برای حفظ و بقای نوع انسان و دیگر موجودات جهان صورت می گیرد، حکومت ها یا قدرت های نظامی خودکامه و سلطه جو اهداف و سیاست هایی برای افزایش قدرت و توان خود در صحنه بین الملی و جهانی دارند و در این راه از هیچ اقدامی فروگذار نمی کنند حتی اگر بازی با سلامت و جان انسان ها باشد.

موضوع اهدای نمونه مولکولی یا ژنوم انسان برای درمان بیماری ها نیز با وجود اهداف خیرخواهانه و انسان دوستانه احتمالی، به دلیل رفتارهای برخی کشورها و دولت ها در صحنه جهانی که به سستی اعتماد می انجامد، از قابلیت اعتماد لازم برخوردار نیست.

از سوی دیگر، سرمایه و ثروت ملی یک کشور فقط به منابع و ذخایر طبیعی محدود نمی شود. جمعیت و سلامت مردم یک کشور ثروتی بزرگ است که برای حفظ آن تلاش می شود و از این رو، نمی توان با چشمانی بسته اطلاعات ژنی مردم یک سرزمین، قوم یا گروه را که داشته ها و ذخیره ملی و قومی- نژادی آنان به شمار می رود، در اختیار دیگران قرار داد.

ایجاد زیرساخت ها و افزایش توان علمی و فناوری در عرصه علوم زیستی، ژنتیک و زیست فناوری نیاز ضروری جوامع امروز است. کشوری که در پی دستیابی به قدرت و توان بالای ملی و بین المللی و همچنین شکست ناپذیر کردن توان دفاعی خود است، باید بتواند پایه های خود را در این زمینه استوار سازد و با تربیت مغزها و فراهم کردن امکانات و تسهیلات ویژه از مهاجرت نیروی اندیشمند جلوگیری و بسترهای بالندگی و رشد خود را مهیا کند.