مساجد، کارکرد دوران گذشته را خواهند یافت؟

نگاه کمی‌گرا به توسعه مساجد در سطح کشور و به خصوص پایتخت در شرایطی تقویت می‌شود که به موازات تلاش برای بنیان نهادن مساجد دیگر، تغییر کارکرد مساجد کنونی یک ضرورت است، چرا که همین مساجد فعلی نیز مورد بهره برداری حداقلی قرار می‌گیرند و حتی از کارکرد اولیه‌شان نیز فاصله جدی گرفته‌اند.

به گزارش «تابناک»، مسجد قبا، نخستین مسجدی است که سنگ بنایش توسط حضرت محمد مصطفی (ص) و پس از مهاجرت ایشان از مکه به مدینه، در قریه‌ای نزدیک مدینه به نام قبا، بنا نهاده شد و این گونه بود که سنت مسجدسازی در جهان اسلام شکل گرفت و تا به امروز، مساجد به عنوان عبادتگاه مسلمین در سراسر کره خاکی شناخته می‌شود؛ عبادتگاهی که به اساس ساختارش در جهت قبله تعریف می‌شود.

با این حال کارکرد مسجد در ابتدای اسلام تنها نماز خواندن نبوده و مسجد نهادی قدرتمند و پرکارکرد محسوب می‌شده که مسلمین برای پیگیری بسیاری امورشان به این نهاد مراجعه می‌کردند و اتفاقاً همین مسئله باعث می‌شده مردم احساس نیاز بیشتری به مساجد داشته باشند و صرفاً ساعتی از روز را به قصد نماز جماعت در مسجد نگذرانند.

امکان اسکان بسیاری از اشخاص ابن‌سبیل، بی‌خانمان ... و یا وجود امکانی برای یافتن سرپناهی برای این گروه‌ها، امکان دریافت کمک‌های مالی از خیرین بدون تشریفات آنچنانی و حل اختلافات جدی در کنار پیگیری و برقراری رویدادهای مذهبی، جزو حداقل اتفاق‌هایی بود که در گذشه در مساجد رخ می‌داد و کارکردهای چندگانه فرهنگی و اجتماعی برای این نهاد ایجاد کرده بود.


این وضعیت تا همین چندصدسال پیش استمرار داشت اما با شکل‌گیری نهادهای نوین و ساختارهای اداری و سازمانی که متولی هریک از این امور بودند، مساجد تنها به محلی برای سجده رو به خدا باقی ماندند و در دورانی که سرعت مانع از استفاده به موقع از بسیاری ظرفیت‌ها می‌شود، بسیاری از مردم نیز از ثواب نماز جماعت گذشتند و این گونه است که اکثر همین مساجد کنونی کشورمان نیز بسیار خلوت شده‌اند.

با این حال ظاهراً همچنان رویکرد گسترش کمی مساجد پابرجا است و در این زمینه همچنان سخن از ساخت هزاران مسجد به میان می‌آید که با فضای کنونی حاکم بر نهاد مساجد کشور، به منزله توزیع بیشتر آمار مشخص نمازگزاران در مساجد تازه تاسیس خواهد بود و حقیقت آن است که مسجدسازی به خودِ خود، در قالب اوقات تحولی جدی را در پی نخواهد، کما اینکه در این سال‌ها با ساخت تعداد بالای مساجد تحولی رخ نداده است.

هم‌اکنون در ایران به ازای هر 1100 نفر یک مسجد وجود دارد و پایتخت با برخورداری از 1941 مسجد، به ازای بیش از هر 4200 نفر یک مسجد دارد که این آمارها در نگاه نخست بر ضرورت مسجدسازی تاکید دارد اما حقیقت امر آن است که با توجه به بهره برداری بسیار محدود مردم از مساجد فعلی، پیش از ساخت یا به موازات ساخت مساجد جدید، ابتدا باید مردم را به همین مساجد کنونی بازگرداند و در واقع برای نمازگزارانی که مطالبه مسجد دارند، مسجد ساخت.

حقیقت امر آن است که ایجاد ساختارهای جدید اداری تضادی با حفظ کارکردهای گذشته مساجد ندارد و مساجد در همین دوران می‌توانند به عنوان شعب این نهادها عمل کنند و همچنان کارکرد موثرشان را متناسب با نیازهای مردم در این دوران حفظ کنند و به جز اقامه نماز، تنها برای برگزاری مراسم ختم، هفتم، چهلم و سالگرد اموات مورد استفاده قرار نگیرند.

از این منظر می‌توان برای بازگرداندن مردم به مسجد و افزایش اهمیت این نهاد به عنوان یکی از محورهای تاریخی پاسخگویی به امور مسلمین، در درجه نخست شاهد تغییر ساختارهای مدیریتی مساجد باشیم و مدیران مساجد به عنوان یک دفتر کار به مساجد ننگرند و خدام به عنوان کلیدداران مساجد نیز با نگاه انتخابِ نگهبان و آبدارچی، برگزیده نشود و نسل تازه‌ای از خدام جوان، باهوش و دارای تحصیلات عالی دینی و علمی جایگزین برخی خدام شوند که حتی بازبودن زیاد در مساجد را اسباب زحمت خویش می‌دانند و مسجد را به نمازخوانه تقلیل درجه داده‌اند.

با این تغییر می‌توان امیدوار بود که درهای مساجد در طول شبانه روز تماماً باز باشد و به حالت طبیعی خود بازگردد و سپس در پی این کارکرد، این نهاد بدیهی ترین کارکرد خود را بازپس بگیرد و به پناهگاهی امن برای درراه ماندگان و... بدل شود و برخورد غضب آلود با هر پناهنده‌ای که به مسجد آمده و جایی برای اقامت دارد، نشود، چرا که حداقل در کارکرد اولیه مسجد، مسجد پناهگاه این اشخاص بوده و مومنین، این گونه اشخاص را به خانه‌های خود دعوت و مدتی میزبانی‌شانم می‌کردند و گره از کارشان می‌گشودند؛ امری که در دوران کنونی تقریباً وجود خارجی ندارد.

بهره برداری وسیع از مساجد برای برگزاری همایش‌های فرهنگی و ادبی و مذهبی، انتقال شوراهای حل اختلاف و شورایاری‌های محله به مسا بازگرداندن هیات‌های ساکن تکیه‌ها به مساجد و رفع نقاط دفع هیات‌های مذهبی از مساجد، استفاده از فضای مساجد به عنوان امکان بالقوه تبدیل هر مسجد به یک کتابخانه مجهز، توزیع دفاتر صندوق‌های قرض الحسنه در مساجد، توزیع واقعی دفاتر کمیته امداد و دیگر نهادهای خیریه در مساجد، گسترش طرح‌های سلامت نظیر پزشک خانواده با محوریت مساجد نیز از مهم‌ترین رویکردهایی است که می‌توان در پیش گرفت تا مسجد را در به جایگاه گذشته خود بازگرداند و طبیعتاً پیش از این تغییر نگاه و کارکرد، مسجدسازی به خودیِ خود حاصل چندانی در پی نخواهد داشت.