محیط زیست، میراث مشترک بشریت

محیط زیست، میراث مشترک بشریت بوده و حفظ حقوق محیط زیست، الزامی ملی و بین المللی است.اراده جهانی برای حفاظت محیط زیست با تشکیل نخستین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد درباره انسان و محیط زیست معروف به کنوانسیون استکهلم سبب نامگذاری پنجم ژوئن بعنوان روز جهانی محیط زیست از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد گردید و در ایران نیز ۱۵ تا ۲۱ خرداد هر سال به عنوان هفته محیط زیست نامگذاری شده‌است. واحد مطالعات حقوق محیط زیست و شهروندی موسسه حقوقی و بین المللی زمانی، کوتاه نگاهی اجمالی به ضرورت و اهمیت محیط زیست و حقوق محیط زیست دارد.

مقدمه:

روز جهانی محیط زیست(( World Environment Day یا به مخفف انگلیسی (WED)،روزی است که از سوی سازمان ملل برای افزایش آگاهی مردم برای نگهدار محیط زیست و تحریک سیاستمداران به گرفتن تصمیماتی برای رویارویی با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی‌جانوری، به عنوان روز میحط زیست انتخاب شده‌است. این روز پنجم ژوئن هرسال می‌باشد. رشد روزافزون آلودگی و تخریب محیط‌زیست و بروز بحران‌های پی در پی زیست محیطی باعث شد؛ دولت‌ها به طور جدی به تکاپو افتاده تا چاره‌ایی بیندیشند. اراده جهانی برای حفاظت محیط زیست با تشکیل نخستین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد درباره انسان و محیط زیست که به کنوانسیون استکهلم معروف است، در سال ۱۹۷۲ در سوئد جنبه کاربردی پیدا نمود. دراین سال، مجمع عمومی سازمان ملل متحد با تصویب ماده‌ای، ۵ ژوئن را روز جهانی محیط زیست اعلام کرد. به مناسبت روز جهانی محیط زیست در ایران ۱۵ تا ۲۱ خرداد هر سال به عنوان هفته محیط زیست نامگذاری شده‌است.(1)

ﻫﻤﺰﻣﺎن ﺑﺎ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ اﯾﻦ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ، ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻗﻄﻌﻨﺎﻣﻪ اي را ﺗﺼﻮﯾﺐ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ ﺗﺸﮑﯿﻞ UNEP ))؛ برﻧﺎﻣﻪ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﺷﺪ.  اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ در ﭼﻨﯿﻦ روز، در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن آﯾﯿﻦ وﯾﮋه اي ﺑﻪ اﺷﮑﺎل ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺜﻞ ﭘﯿﺎده روي ﻫﺎي ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ، ﻫﻤﺎﯾﺶ ﻫﺎي دوﭼﺮﺧﻪ ﺳﻮاري، ﻧﻤﺎﯾﺶ، ﻣﺴﺎﺑﻘﺎت ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻧﻮﯾﺴﯽ در ﻣﺪارس، درﺧﺘﮑﺎري، ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﺎزﯾﺎﻓﺖ، ﭘﺎﮐﺴﺎزي و ﻣﺮاﺳﻤﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ را ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. ﻫﺪف از ﺑﺮﮔﺰاري اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮاﺳﻢ ﺟﻠﺐ ﺗﻮﺟﻪ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ارﺗﻘﺎء ﺳﻄﺢ ﺑﯿﻨﺶ وآﮔﺎﻫﯽ ﻫﺎي ﻣﺮدم، ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ را آﻟﻮده ﻣﯽ ﺳﺎزد، ﻫﺮ ﺳﺎل ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﺪت ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ را ﺗﻬﺪﯾﺪ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﻌﺎر اﯾﻦ روز اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽ ﺷﻮد. ﺷﻌﺎر روز ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ در ﺳﺎل 2014 ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻣﺎﯾﺶ زﻣﯿﻦ، ﺑﺎ ﻋﻨﻮانˈ ﺻﺪاﯾﺘﺎن را ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮﯾﺪ، ﻧﻪ ﺳﻄﺢ درﯾﺎﻫﺎ راˈ ﻧﺎﻣﮕﺬاري ﺷﺪه اﺳﺖ.(2)

محیط زیست، میراث مشترک جهانی و بشریت :

هنوز قصه های خوب و قشنگ پدر بزرگ و مادر بزرگ ها یادمان نرفته که به چه زیبائی با  عبارت ؛ "یکی بود، یکی نبود" شروع می شد و در هر داستانی، صحبت از آسمان آبی،شبهای مهتابی و ستارگان آسمانی، همراه با جنگل ها و طبیعیت سرسبز و رودخانه ها جاری و دریاهای آبی و هوای بهاری، در کنار زندگی های مهربانی مردم و حیوانات صحبت می شد. همه جا، بوی زندگی و احترام به طبیعت، حیوانات و آب و هوا می داد و بر توجه به آنها و نگهداری از آنان تاکید می شد، چیزی که بعدها از آن بعنوان محیط زیست ملی و محیط زیست بشری و جهانی یاد شده است.

محیط زیست شامل همه یا بخشی از عناصر تشکیل دهندۀ محیط طبیعی اعم از آب، هوا، خاک در سطح زمین یا عمق آن یا محیط انسان می باشد. انسان، مخلوق و شکل دهنده به محیط زیست خود است و بشر، جزئی از طبیعت است که باید حیات مستمر داشته باشد و سیستم طبیعی و زیست محیطی، تامین کننده آن بوده و با تخریب آن نیز، این حیات شدیداً به خطر خواهد افتاد.

حمایت از محیط زیست انسان و بهبود آن، موضوع مهمی است که بر رفاه افراد بشر و توسعه اقتصادی در سراسر جهان ، اثر می گذارد . حفاظت از محیط زیست جهانی و نظام توسعه را باید بعنوان یک واحد مشترک در جهان پذیرفت و بر اهمیت و مراقبت از آن تاکید جدی و همیشگی داشت. وحدت نیازهای زیست محیطی و توسعه، به وسیله اصل توسعه پایدار اعلام شده است و به منظور دست یابی به توسعه مستمر، باید حفاظت از محیط زیست، جزء جدانشدنی از توسعه به حساب آید.(3) باید " کره زمین را بعنوان وطن خویش" تلقی کرده و جهانی پاک و بدور از هرگونه تخریب یا آسیب نسبت بدان برای کودکان و نوجوانان نابمان بخواهیم. پیامدهای هرگونه بی توجهی نسبت به این موضوع، از آثار بی رویه تخریب محیط زیست نیز کمتر نخواهد بود.

کودکان و محیط زیست جهانی :

ما کودکان جهان حق داریم؛ دارای محیط زیست پاک در کره زمین بوده و از هرگونه آسیب یا خسارتی که به آن، در اشکال مختلف و توسط هر شخص حقیقی یا حقوقی و در هر کجای جهان بدان وارد می شود، جلوگیری نمائیم. ما کودکان حق داریم، با آگاهی از موانع و محدویت های رو به رشدِ آسیب زننده به محیط زیستمان، بر توجه خانواده ها و مسئولان به پیشگیری و رفع آنها و تلاش برای حفظ و مراقبت علمی و همه جانبه از آن در راستای استانداردهای جهانی تاکید کنیم. ما مجازیم که خود همیار و مهریارِ این محیط زیست زیبا و جلوه های قشنگ و زندگی بخش و هستی آفرینِ در آن باشیم.

ما برآنیم که محیط زیست بدون هرگونه آلودگی، تخریب و بی مهری نسبت به طبیعت، جنگل ها، مراتع، دریاها، بیابان ها، زمین و آسمان و محیط پیرامونمان و دیگر کودکان و نوجوانان جهان داشته و همگان را به رعایت حفظ محیط زیست ملی و جهانی متقاعد و ملزم کنیم. ما بر این باوریم که محیط زیست، بعنوان " میرات مشترک بشریت "، مورد احترام و مراقبت تمامی کودکان، نوجوانان، جوانان، مردان و زنان، پدران و مادران و همه مسئولان، صرفنظر از هر نژاد، ملیت، زبان، رنگ و وابستگی به این و آن باید قرار گیرد و هرگونه آسیب وارده به این میراث مشترک بشریت، به هر شکل و نوعی ،به صورت جزئی یا کلی باید " تجاوز به میراث مشترک بشریت و جنایت علیه بشریت " تلقی گشته و بایستی با تصویب الزامات قانونی، حقوقی و بین المللی ویژه، بدون رعایت هرگونه تشریفات دست و پاگیر آئین دادرسی، مورد تعقیب و مجازات بین المللی قرار بگیرند و دولتها و حکومتها نیز باید به این مهم در چهارچوب قوانین ملی خود، به راستی و درستی، احترام بگذارند و این میراث مشترک جهانی را نیز به شایستگی و احترام به نسل بعدی و نسل های بعدی بعنوان هدیه خداوند و طبعیت، به یادگار قرار دهند. هرگونه بی توجهی، بی احترامی و تخریب محیط زیست و کوتاهی در حفاظت و مراقبت درست و همه جانبه از آن، به معنای نقض آشکار قانون طبیعت، قوانین مرتبط با حقوق بشر و محیط زیست و توهین و تجاوز نسبت به بشریت باید تلقی گشته و مورد برخورد جدی و حقوقی قرار گیرد.(4)

محیط زیست و واقعیات جهانی :

با این وجود، با مطالعه اخبار و بررسی اطلاعات و هشدارهای کارشناسان، خطرات جدی و قابل توجهی نسبت به از بین رفتن پیدا و پنهان محیط زیست و تخریب مستمر آن مشاهده می گردد که نه تنها، تاسف بار بوده، بلکه بسیار شرم آور و مغایر با نظامات حقوقی و بشری و قانون طبیعت نیز می باشد. تخریب بی رویه جنگل ها، مراتع و بخش های مختلف طبیعت، افزایش روزافزون گازهای گلخانه ای و گرم شدن لایه اُزن و هوای جهان، گسترش فزاینده آلاینده های صنعتی و شهری و آلودگی های زیست محیطی و هوای شهری و منطقه ای(5)، انباشت بی شمار و مستمر زباله های ریخته شده در طبیعت و ذخائر آبی و رودخانه های جاری ، بهره برداری های نادرست از منابع آبی و دریایی، پیدایش حوادث طبیعی و زیانبار زیست محیطی و مدنی چون سیل و زلزله و مانند آنها(6) ، تغییر شرایط آب و هوایی و اقلیم جهانی؛ همه و همه دراین رابطه قابل اشاره می باشند.

تخریب محیط زیست؛ تخریب حیات شهروندان :

در اثر بی توجهی نسبت به محیط زیست و تخریب ارادی و سودجوجویانه آن توسط اشخاص حقیقی و حقوقی، آرزوها و دغدغه های کودکان و فرزندانمان نسبت به آینده به سرابی تاسف بار و غیرواقع تبدیل خواهد شد و در آتیه ای نزدیک، همگی ما متهم به تخریب و تجاوز نسبت به محیط زیست و کوتاهی در مراقبت از آن و انتقال درست و سالم آن به نسل های بعدی خواهیم بود. درهمین رابطه، ضروری است محیط زیست خود را شناخته و اهمیت و ضرورت حفظ و مراقبت از آن را نیز به کودکانمان و دیگران آموزش داده و بر لزوم و اهمیت این مهم تاکید نمائیم.

ضروری است آموزش و اطلاع رسانی مستمر و موثر در این رابطه در سرفصل اصلی نظام آموزشی دانش آموزان و دانشجویان قرار گیرد و بر آموزش، نظارت، حفظ و اجرای حقوق محیط زیست نیز در هر کشوری تاکید گردد. حقوق محیط زیست، ابزار مهمی برای نظارت و مدیریت توسعه پایدار بوده و در تعیین خط مشی ها و اقدامات حفاظتی و استفاده خردمندانه و پایدار از منابع طبیعی موثر بوده و ضروری است نظام حقوق داخلی دولتها و نظام حقوق بین المللی و جهانی در جهت توسعۀ روزافزون قواعد و مقررات حمایتی نسبت به محیط زیست و حفظ حقوق محیط زیست در سطح ملی و بین المللی عمل نماید و هرگونه تخریب و تعدی نسبت به محیط زیست را با جرم انگاری و مقرر داشتن ضمانت های قانونی و حقوقی مربوطه، مورد حمایت مستمر و گسترده قرار دهد.(7)

توجه به اصول و محورهای درج شده در اعلامیه جهانی حقوق بشر( 1948)، منشور ملل متحد سازمان ملل( 1945)،  اعلامیه استکهلم( 1972)،  منشور جهانی طبیعت ( 1982) و اعلامیه ریو( 1992) درباره محیط زیست و توسعه و استانداردهای جهانی و بین المللی مقرر در برنامه آموزشی زیست محیطی سازمان ملل متحد در همین رابطه مورد تاکید است. در صورت بی احترامی به محیط زیست و بی توجهی به اهمیت، نقض و جایگاه ملی و بین المللی آن باید شاهد بازخوردهای غیر قابل انکار و پیامدهای تاسف بار تعرض بدان و نقض حقوق محیط زیست در جامعه و جهان باشیم. (8)

وضعیت تاسف بار دریاچه ارومیه، خشک شدن تالاب ها،طوفان های مکرر تهران و سیلاب های ویرانگر شمال و مازندران و نیز وضعیت آلودگی تاسف بار هوای تهران و کلان شهرها؛ دستاورد بی توجهی و رفتارِ غیرمسئولانۀ دولتمردان و مدیریت شهری و منطقه ای نسبت به محیط زیست و بی توجهی مستمر به تخریب بلاوجه آن و هشدارهای مکرر کارشناسان، حقوقدانان و فعالان حقوق محیط زیست(9) بوده که نه تنها، تاسف بار می باشد، بلکه از حیث نقض آشکار و مکرر حقوق شهروندی مردم و محیط زیست مستلزم مسئولیت و نیز جبران خسارات وارده خواهد بود و هریک از شهروندان و مردم و اشخاص حقیقی و حقوقی می توانند نسبت به تخریب محیط زیست و نقض حقوق شهروندی آنها به مراجع قانونی ذیربط رجوع کرده و در مقام شکایت از دولت و مدیریت شهری و ناقضان احتمالی حقوق مزبور برآیند. دراین میان، دادستان های کلان شهرها، از جمله تهران نیز وظیفه صیانت از حقوق مردم و حمایت از آنها را نسبت به موارد نقض حقوق شهروندان بر عهده داشته و انتظار می رود؛ به فوریت و جدیت در این باره دخالت و ورود پیدا نمایند و به مانند آلودگی های گسترده هوای تهران در سال گذشته(10) نسبت بدان بی تفاوت نباشند...

منابع و پی نوشت ها :

1- دانشنامه آزاد ویکی پدیا.
2- سامات(سامانه اطلاع رسانی محیط زیست استان تهران).
3- برای اطلاع بیشتر دراین باره ر.ک: الکساندر کیس و پیتر اچ.سند، حقوق محیط زیست، ترجمه دکتر محمد حسن حبیبی، جلد اول تا سوم، انتشارات دانشگاه تهران.
4- محمد رضا زمانی درمزاری(فرهنگ)، کودکان و محیط زیست، خبرآنلاین، http://khabaronline.ir/detail/303902/weblog/zamanidarmazari
5- محمد رضا زمانی درمزاری(فرهنگ)، هشدار يک حقوقدان نسبت به نقض حقوق شهروندی مردم از سوی دولت در هوای آلوده،  واحد مطالعات حقوق محیط زیست و حقوق شهروندی موسسه حقوقی و بین المللی زمانی و انجمن ایمنی زیستی ایران، http://biosafetysociety.ir/find.php?item=1.61.34.fa
6- محمد رضا زمانی درمزاری( فرهنگ)، سونامی سیل در شمال کشور و مسئولیت قانونی دولت در تخریب محیط زیست و منابع طبیعی، مازندنومه،16/7/1391،  http://www.mazandnume.com/fullcontent/14315
7- محمد رضا زمانی درمزاری( فرهنگ)، کودکان و محیط زیست، خبرآنلاین، همان.
8- همان.
9- محمد رضا زمانی درمزاری( فرهنگ)، مرگ در سیلاب : هشدار یک حقوقدان به رئیس جمهور نسبت به تخریب محیط زیست و تکرار سونامی سیل پائیزی در شمال کشور، واحد مطالعات حقوق محیط زیست و حقوق شهروندی موسسه حقوقی و بین المللی زمانی،قسمت اول و دوم،http://mellatonline.ir/news/news.cfm?id=2475 و http://mellatonline.ir/news/news.cfm?id=2476
10- محمد رضا زمانی درمزاری( فرهنگ)، قتل شبه عمد در هوای آلوده و مسئولیت رئیس‌جمهور، دولت و مدیریت شهری، روزنامه اطلاعات،  یکشنبه ۲۲ دی ۱۳۹۲، http://www.ettelaat.com/etiran/?p=36637   

* محمد رضا زمانی درمزاری(فرهنگ)؛ وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی
واحد مطالعات حقوق محیط زیست و حقوق شهروندی موسسه حقوقی و بین المللی زمانی