اهداف توسعه هزاره؛ آموزش ابتدایی همگانی
اديب عربي*
در سپتامبر سال ٢۰۰۰ تعداد ۱۴٧ نفر از سران کشورها، در اجلاسي که متشکل از ۱۹۱ ملت بود، "اعلاميه هزاره" را تصويب کردند.
اين اعلاميه که سند قابل ملاحظه ای در باب اهداف توسعه اي جهان در هزاره سوم ميلادي می باشد، در نتيجه يک سلسله همايش های بين المللی و ملاقات های سران که از سال ۱۹۹۰ آغاز شد بوجود آمد و دامنه وسيع و بی سابقه ای از تعهدات و برنامه ريزی فعاليتها را در ميان جوامع بين المللی شامل ميشود.
هشت هدف مد نظر این اعلامیه است که تحت عنوان اهداف توسعه هزاره (Millennium Development Goals-MDGs) شناخته می شوند. دومین هدف از این اهداف، «دستیابی به آموزش ابتدایی همگانی» می باشد.
ساير اهداف هشتگانه به شرح زير اند:
1- ریشه کنی فقر مطلق و گرسنگی Eradicate extreme poverty and hunger
2- تأمین آموزش ابتدایی در سطح جهان Achieve universal primary education
3- برابری جنسیتی و توانمند سازی زنان Promote gender equality and empower women
4- کاهش مرگ و میر اطفال Reduce child mortality
5- بهبود سلامت مادران Improve maternal health
6- مبارزه با ایدز، مالاریا و سایر بیماری ها Combat HIV/AIDS, malaria, and other diseases
7- تضمین پایداری محیط زیست Ensure environmental sustainability
8- مشارکت جهانی برای توسعه Develop a global partnership for development
بانک جهانی در زمینه دستیابی و تلاش برای دستیابی به اهداف توسعه هزاره، کشورها را به چند دسته تقسیم می نماید. کشورهایی که به اهداف توسعه هزاره رسیده اند. این دسته از کشورها بسیار اندک هستند.
کشورهای «در مسیر» اهداف(on track). این دسته کشورها به کشورهایی گفته می شود که پیشرفت قبلی و پیشین آنها برای رسیدن به اهداف، مساوی یا بیشتر از تغییرات لازم برای دستیابی به اهداف توسعه هزاره می باشد.
کشورهایی که پیشرفتی کمتر از پیشرفت لازم برای رسیدن به اهداف دارند، کشورهای «خارج از مسیر» اهداف (off track) یا «جداً خارج از مسیر» اهداف (seriously off track) نامیده می شوند. این دو دسته اخیر کشورها، کشورهایی هستند که پیشرفت پیشین آنها به این کشورها تا 25 سال نیز اجازه دسترسی به اهداف توسعه هزاره را نمی دهد. بسیاری از کشورها نیز به دلیل نبود آمارهای مورد نیاز برای آنها، نمی توان فرایند پیسرفت آنها به سمت اهداف را ارزیابی نمود.
نرخ اتمام تحصیلات دوره ابتدایی
به نظر می رسد که جهت دستیابی به هدف دوم، يعني دستیابی به آموزش ابتدایی همگانی کشورها باید مسیر سختی را طی نمایند. نرخ اتمام تحصیلات دوره ابتدایی (که نسبت کودکان ثبت نام شده در سال نهایی آموزش ابتدایی را اندازه می گیرد) شاخصی برای هدف دوم می باشد که در سال 2011 تعداد 49 کشور به میزان 100 درصد نرخ اتمام تحصیلات ابتدایی را داشته اند که نسبت به سال 2004 تنها سه کشور به این تعداد اضافه شده اند.
در این میان تعداد کشورهایی که به صورت جدی در مسیر دستیابی به این هدف نمی باشند، رو به افزایش بوده است. اکثر این کشورها در منطقه زیر صحرای آفریقا قرار دارند.
سعی بر این است که روند دستیابی به این هدف را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم. روند مورد بررسی به این صورت است که ابتدا هدف فرعی طراحی شده برای این هدف را معرفی میکنیم و سپس به برشمردن شاخص های موجود برای بررسی این هدف پرداخته می شود. این موارد را می توان در جدول زیر مشاهده نمود.
هدف دستیابی به آموزش ابتدایی همگانی
شاخص های کنترل فرایند دستیابی به هدف
هدف A-2) اطمینان از اینکه تا سال 2015، کودکان چه پسر و چه دختر در همه جا قادر باشند که دوره آموزش ابتدایی را به اتمام رسانند
1-2) نسبت خالص ثبت نام در آموزش ابتدایی.
2-2) نسبت دانش آموزانی که کلاس اول را شروع می کنند و به کلاس پایانی در آموزش ابتدایی می رسند.
3-2) نرخ سواد زنان و مردان 15 تا 24 ساله
در زمینه دستیابی به آموزش ابتدایی همگانی و شاخص آن که درصد نرخ اتمام تحصیلات ابتدایی می باشد، در کل دنیا برای سال 1991 به میزان 79 درصد بوده است و این میزان در سال 2009 به 88 درصد افزایش یافته است.
البته بايد گفت منطقه خاور میانه و شمال آفریقا که کشورمان در این منطقه قرار دارد در سال 2009 به میزان 95 درصد، اتمام تحصیلات ابتدایی را داشته است که نسبت به میانگین دنیا، درصد بالایی را نشان می دهد.
نرخ اتمام تحصیلات ابتدایی عبارتست از درصد دانش آموزانی که سال پایانی آموزش ابتدایی را به پایان می رسانند و به این صورت محاسبه می شود که کل تعداد دانش آموزان در کلاس پایانی آموزش ابتدایی را منهای تعداد کسانی که آن دوره را مجدداً می گذرانند می کنند و حاصل را بر کل تعداد کودکان در سن فارغ التحصیلی رسمی می نمایند.
دانش آموزان خارج از مدرسه
یکی دیگر از معیارها، دانش آموزان خارج از مدرسه می باشد. یعنی آن دسته از دانش آموزان پسر و دخترکه در سن آموزش ابتدایی هستند و موفق به حضور در مدرسه نشده اند. تعداد بالای این دسته از کودکان در کشورهایی که دارای بودجه محدود پژوهشی هستند، جهت ثبت نام آنها، ایجاد کلاس های درسی، استخدام مربیان برای آنان و نیز تهیه ابزار آموزشی بر آن دسته از کشورها فشار وارد می نمایند.
به هر حال رفتن این دسته از کودکان به مدرسه، شرایطی را برای کشور فراهم می نماید تا به اهداف توسعه هزاره در زمینه دسترسی به آموزش ابتدایی همگانی سریعتر دست پیدا کند. یکی دیگر از شاخص هایی که نشان دهنده موفقیت در دستیابی به هدف دوم اهداف توسعه هزاره می باشد، نرخ انتقال دانش آموزان به مقطع آموزش متوسطه می باشد. این شاخص به این صورت می باشد که ورود دانش آموزان جدید را به کلاس اول دوره متوسطه در یک سال خاص محاسبه می کند. این شاخص به عنوان درصدی از دانش آموزانی است که در کلاس پایانی مقطع ابتدایی در سال قبل از آن ثبت نام نموده اند.
نرخ سواد بزرگسالان و جوانان
دیگر شاخص مورد استفاده برای ارزیابی هدف دوم از اهداف توسعه هزاره، نرخ سواد بزرگسالان و جوانان است. نرخ سواد جوانان به عنوان درصدی از جمعیت در سن 15 تا 24 سال را شامل می شود که توانایی درک، خواندن و نوشتن را دارند.
نرخ سواد بزرگسالان نیز افراد 15 سال و بالاتر را شامل می شود که توانایی درک، خواندن و نوشتن را دارند. خوشبختانه وضعیت ایران در این شاخص مناسب است. بگونه ای که نرخ سواد بزرگسالان در ایران برای دوره 09-2005 به میزان 92 درصد بوده است. نرخ سواد مردان جوان طی این دوره برابر با 100 درصد و نرخ سواد دختران جوان طی دوره مذکور 99 درصد بوده است.
علی رغم تلاش های صورت گرفته در بسیاری از کشورها، دستیابی به هدف دوم دور از انتظار می نماید. با اینکه مابین سالهای 1999 و 2008، نرخ ثبت نام در ناحیه زیر صحرای آفریقا 18 درصد، در جنوب آسیا 11 درصد و در شمال آفریقا 8 درصد افزایش یافته است ولی کماکان دستیابی به این هدف سخت می نماید. در عین حالی که این درصد رشد را در این مناطق داشته ایم ولی نمی توان با سرعت رشد فعلی انتظار داشت که در سال 2015 تمامی دختران و پسران مقطع آموزش ابتدایی را سپری کرده باشند.
شایان ذکر است که کشورهای جنوب صحرای آفریقا و جنوب آسیا دارای تعداد زیادی کودکان خارج از مدرسه هستند که به مدرسه نرفته اند و در خانه هستند. حدود 69 میلیون کودک که در سن مدرسه هستند، درحال حاضر خارج از مدرسه هستند.
تقریباً نیمی از این جمعیت (حدود 31 میلیون کودک) در ناحیه زیر صحرای آفریقا به سر می برند و بیش از یک چهارم یهنی حدود 18 میلیون کودک در جنوب آسیا به سر می برند. البته تعداد کودکانی که در سال 1999 خارج از مدرسه بوده اند به میزان 106 میلیون کودک بوده است.
*كارشناس ارشد اقتصاد
